ՑԵՂԻՄԱՍՏՈՒԹԻՒՆ
Ո՛չ միայն եւրոպացիները, այլեւ` մենք, հայերս էլ մեր ցեղը ճանաչում ենք այն չափով, ինչ չափով, որ մենք եւ օտարները ճանաչում ենք` իր մեծութեան ու փառքի փլատակների վրայ փռուած մեր Անին, որ դեռ գրեթէ ամբողջապէս հողի տակն է:
— «Լաւ է,- ասել է մի ցեղաշունչ հայ,- եւ հարկ ու անհրաժեշտ, որ ամէն մէկ հայ իր կեանքի մէջ ջանայ գոնէ անգամ մը տեսնել յաւերժապանծ Անին:
Ազգային ընդհանուր աշխարհայեցողութիւնն աւելի ընդլայնող նոր հորիզոններ եւ անսահման ոլորտներ պիտի բացբացւին անոր մտքին եւ զգացումներուն առջեւ»:
Այո՛, դա անհրաժեշտ է մասնաւորապէս այսօր, ե՛ւ նրանց համար, որոնք տառապում են ցեղային նուաստութեան զգացումով, որոնց յոռետեսական կեղծ հայրենասիրութիւնը դեռ շարունակում է վայել, թէ դժուար է սփիւռքի մէջ հայը հայ պահել:
Անի՛ն — մեր անցեալը խորապէս պեղելով միայն կարելի է ճանաչել մեր ցեղը:
Մի ժողովուրդ, որի հպարտ սերունդները ժամանակին ասել են` «Անին շէ՜ն, աշխարհն աւեր», իրաւունք չունի՛ չհաւատալու իր ապագային:
Օրուայ մեր վիճա՞կը — այո՛, դա մեզ գրեթէ ամէն ժամ հառաչել ու կրկնել է տալիս` «Անի՜ն աւեր, աշխարհը շէ՜ն», բայց պէտք չէ մոռանալ, որ հայու մայրաքաղաքը` Աթէնքի, Հռոմի նման չփլաւ իր վատասերումի եւ զեղխութեան մէջ, այլ` աւերակ դարձաւ բարբարոսութեան հարուածների տակ:
Անի՜ն — մէկը մեր ցեղային հանճարի հսկայ գործերէն — փլատա՛կ է այսօր, անցեալ փառքերի ու մեծութեան փլատակ. շէ՛ն է, սակայն, մեր ցեղը:
Եթե կործանուած է ստեղծագործութիւնը, դեռ կենդանի է ստեղծիչը ցեղիմաստասիրական այդ ճշմարտութի՛ւնը միայն կը փրկէ մեզ, մասնաւորապէս մեր նորահաս սերունդը:
* * *
Ցեղ, ցեղային ժառանգականութիւն եւ պատմութիւն, իբրեւ ընդհանուր ճակատագիր, արժէքներ, փառքեր ու դժբախտութիւններ ահա՛ այն ոյժերը, որոնք դիմակերտում են տուեալ ժողովուրդը եւ որոշում նրա ճակատագիրը:
«Ցեղ» ազդակը, սակայն, իբրեւ բովանդակութիւն, ենթակայ է փոփոխութեան:
Օրինակ, մի ժողովուրդ — ըստ պրոֆ. Վալթեր Գրօսի — դարերի ընթացքում, բնական ընտրողութեան ճամբով, անկախ իր ցեղային մաքրութիւնից — կարող է հարստանալ արժէքաւոր յատկութիւններով, կամ էլ` կորցնել նմանները: Եթէ նրա ամենաքաջ, անձնուէր եւ արժէքաւոր տարրերը մեռնում են առանց ժառանգներ թողնելու, դա, այդ ժողովուրդը աստիճանաբար աղքատանում է իր բնածին առաքինութիւնների տեսակէտից: Կամ եթէ ժողովրդի վճռաշունչ, կամային եւ հոգեւորապէս հարուստ տարրերը լքում են իրենց երկիրը, գաղթում — ազգն, այդ դէպքում, ենթարկւում է իր տկար տարրերի տիրապետութեան վտանգին:
Այսպէս, մի ժողովրդի ցեղային վիճակի հետ փոխւում են նրա առաքինութիւնները: Իր կոպիտ սխալների եւ մեղքերի ծանրութեան տակ մեռնող լիբերալիզմը չհասկացաւ այդ ճշմարտութիւնը: Ժխտելով ցեղի բախտորոշ նշանակութիւնը` դա ազգութիւնը համարեց միայն պատմական աւանդութիւնների գործ: Ճի՛շտ է, վերջինները ժողովուրդների կեանքում կատարում են հոգեւոր կրաշաղախի դեր, ճիշտ է, սակայն եւ ա՛յն, որ առանց ցեղային պատկանելիութեան զօրաւոր զգացումի` ժողովուրդները պիտի շարունակէին մնալ իբրեւ մարդկային դիմազուրկ զանգուածներ: Մի ժողովուրդ միայն այնքա՛ն է ակտիւ, ստեղծագործ եւ կենսահոգեբանօրէն լաւատես, որքան կենդանի եւ արթուն է նրա ցեղային ծագման գիտակցութիւնը:
Այս գիտակցութեամբ չի՛ ապրում օրուայ հայութիւնը — ահա՛ պատճառն իր աններելի պառակտումների եւ տկարութեան:
Ցեղակրօնութիւնը այլ նպատակ չունի, քան տարագիր հայութեան մէջ արթնցնել ցե՛ղը, ցեղայի՛նը, միաժամանակ` թարմացնելով իր պատմական յիշողութիւնը — զայն մի՛ եւ անբաժան ազգի վերածելու համար:
«Ռազմիկ», 1941թ., թիւ 8