Գարեգին Նժդեհ

ՊԱՏԵՐԱԶՄ` ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆ

Ա

Մարդկային ցեղերի պատմութեան մէջ նախընթաց չունի օրուայ պատերազմը:

Հիներից դա տարբերւում է ո՛չ միայն իր չափակէտով եւ իր գործադրած տեխնիքական նորագոյն զէնքերով, այլեւ` իր բնոյթով, առաւելապէս իր բնոյթով:

Դա իրապէս համաշխարհային է, եւ այդ ո՛չ այն պատճառով, որ սպառնում է, օր ըստ օրէ, բռնկեցնել մեր Երկրագնդի նաեւ այն մասերը, որոնք դեռ դուրս են մնում հրդեհից, այլ` որ իր հետապնդած նպատակները կրում են համաշխարհային բնոյթ: Նախկինները, իրենց ռազմադաշտի թէ լուծելիք խնդիրների տեսակէտով, տեղական էին:

Օրուայ պատերազմը, ըստ իր իդէոլոգիայի, մի յեղափոխութիւն է, միաժամանակ:

Այսօր, ռազմաճակատներում չափւում են ո՛չ միայն երկու տեխնիկաներ, այլեւ` երկու գաղափարներ, երկու աշխարհայեցողութիւններ, երկու աշխարհներ: Անցեալ պատերազմը — որ համաշխարհային էր միայն իր ծաւալի, բայց ոչ ե՛ւ իր առաջադրութեանց տեսակէտով — զօրեց եսականօրէն լուծել մասնակի խնդիրներ ու վէճեր միայն, որով եւ պատճառ դարձաւ պատմութեան մէջ չտեսնուած մի ծանր տագնապի` կեանքի բոլոր մարզերում:

Նորն, ընդհակառակը, առաջադրած է` իր բոցերի մէջ մոխրացնել մի ողջ անցեալ, մի աշխարհ:

* * *

Ո՞վ սկսեց պատերազմը, որի՞ն է պատասխանատուութիւնը,անտեղի հարցումներ:

Մեղաւորը նա՛ է, ով ձգտում էր տեւականացնել գոյութիւն ունեցող status quo-ն, որում միեւնոյն Երկրագնդի վրայ, կողք-կողքի ապրում են երկու տարբեր աշխարհներ — մէկը վայելքի, միւսը` աննախընթաց զրկանքների, մէկը` տէր իր ճակատագրին, ժպտում է գոյութեան, միւսը` գերի կամ կիսագերի, անիծում իր օրը. մէկի մականի տակ անսահման գաղթավայրեր` իբրեւ միջոց, ելք իր մարդկային դինամիզմի համար, միւսը` դատապարտուած խեղդուելու իր երկրի նեղ սահմաններում, որով եւ` ենթակայ յաճախակի դասակարգային ցնցումների:

Զրկանքների կիսաշխարհում տառապող ու ցեղօրէն վատասերուող ազգերին իբրեւ ելից հնար թողնուած են` արտաքին թշնամիների համար այնքան ցանկալի` ներքին իրերակերութիւնն ու պատերազմը, որ արդիւնք է ազգերի դինամիզմի օրէնքների: Ցեղօրէն առողջ ամէն ժողովուրդ ելք է փնտրում իր ներսը ծովացած դինամիկ ոյժերի համար:

Երջանիկ են ընդարձակ գաղթավայրերի տէր ազգերը, օրինակ` անգլօ-սաքսոնները, որոնք իրենց գաղութների շնորհիւ, մնում են զերծ ներքին հրաբխային լարուածութիւնից եւ պոռթկումներից: Կեղծիքի ծնունդ են «խաղաղասէր» եւ «ռազմասէր» բառերը: Ամէն ժողովուրդ, որ գոհ է օրուայ գոյավիճակից` դէմ է պատերազմին, եւ, ծպտումի օրէնքով, իրեն անուանում է խաղաղասէր, իր թշնամիներին` խաղաղութեան խռովիչ:

Սնամէջ հասկացողութիւն է նաե՛ւ դեմոկրատիան, որի մասին եւ որի անունից այնքան խօսում է պատերազմող կողմերից մէկը:

— Պատերազմի՛ր, որ ճանաչես թերութիւններդ,ասում է լատինական մի առած: Դեմոկրատիա էր Ֆրանսան, որի քաղաքական մեծ որդիներից մէկը դեռ ողբում է. «Այժմ Ֆրանսան թաղուած է իր դեմոկրատական վարչաձեւի փլատակների տակ» (Մարկէ):

Ֆրանսայում, իր դժբախտութիւնից առաջ, սխալ հասկացուած դեմոկրատիայի պատճառով, ազատասիրութիւնը վերածուած էր անիշխանական ազատամոլութեան — Էլեֆտերոմանիայի:

Ստրկութիւնից նուազ զզուելի եւ վտանգաւոր չէ՛ նման ազատութիւնը, որում ամէն քաղաքացի իր երկրի հանրա-ազգային կեանքին խառնում է իր ընչաքաղց եսականութիւնը, իր բարոյական թերիները, տկարութիւնը: Իբրեւ մ ի ջ ա կ ո ւ թ ե ա ն ո ւ ն ա խ ա ն ձ ի վ ա ր չ ա ձ ե ւ ` դ ե մ ո կ ր ա տիան դարձաւ այն, ինչ որ են իր պաշտօնեաները: Մասնաւորապէս յետպատերազմեան տարիներում չմնաց դեմոկրատիկ մի երկիր, որի կեանքում երեւան չգար մի Ստաւիցկի: Զեղծարարութի՛ւն — ահա՛ դեմոկրատիային յատուկ արատը: Իբրեւ զանգուած` դա աւելի շուտ է ամբոխանում, աւելի հեշտօրէն ենթարկւում խուժանավարութեան, դեղին մամուլին եւ խուճապի: Դա կազմալուծեց գաղղիական ազգը` նախապատրաստելով նրա նորագոյն աղէտը:

Բարոյական դեմոկրատիան, մարդկային արարածի անկատարելութեան պատճառով, կը մնայ երազ, ինչպէս երազ մնաց ճշմարիտ քրիստոնէութիւնը: Իսկ թուաբանական դեմոկրատիայի ղեկավարները, թուղթի վրայ, տեսականօրէն, ենթարկուելով հանրութեան կամքին, գործնականում — պառակտելով եւ աղաւաղելով ազգի ոգին — նրան ծառայեցնում են իրենց անձնական եւ խմբակցական շահերին: Մարդկային բանականութեան ու բարոյականի կողմից ժխտուած այդ անիշխանացուցիչ ու ապականարար վարչաձեւի, ինչպէս եւ իր հոգեւոր ծնող լիբերալիզմի գերեզմանի փորձ էր եւրոպական պատերազմը, իսկ թաղումը` այսօր, երկու տասնամեակ յետոյ, կատարում է նոր պատերազմը:

Բ

Որոշ ժողովուրդներ տգիտախառն միամտութիւն կեղծելով` շարունակում են անգիտանալ հետեւեալ ընկերաբանական ճշմարտութիւնը.

— Իշխանութեան այս կամ այն ձեւը արդիւնք է ժողովրդի տուեալ վիճակի, նրա կարիքների: Դա նշանակում է, որ հասարակութեան տարբեր վիճակները պահանջում են տարբեր քաղաքական կառոյցներ, որ կեանքը չի կարող յաւիտենապէս հանդուրժել միեւնոյն քաղաքական վարչաձեւը: Կեանքի պայմանների փոփոխմամբ — ինչպէս եւ` քաղաքական զարգացման աստիճանով — փոփոխութեան է ենթարկւում նաե՛ւ պետական սիստեմը:

Այդ ճշմարտութիւնը, ինչպէս եւ մերօրեայ ազգամիջեան անցքերի իմաստը ըմբռնելու համար, անհրաժեշտ է ծանօթ լինել ժողովուրդների հոգեբանական առանձնայատկութիւններին: Վերջինների ցեղային նկարագրերի ուսումնասիրութեամբ զբաղուող գիտութիւնները ժողովուրդներին բաժանում են երեք կատեգորիայի` իմացական, կամային եւ ոչ-տիպիկ, այսինքն` այնպիսիների, որոնց մօտ իմացականութիւնն ու կամքը հաւասարակշռում են իրար:

Գոյութիւն ունեն նաեւ հոգեպէս դեռ անկերպարան ժողովուրդներ: Որքան ցեղեր, այնքան տարբեր նկարագրեր, որոնց վրայ ժողովուրդները կաղապարում են իրենց հաստատութիւնները: Օրինակ` անգլիացին մնում է հաւատարիմ իր ազգային էութեան, երբ ասում է. «Անգլիոյ համար գոյութիւն չունեն յաւիտենական բարեկամն ու թշնամին. նրա համար յաւիտենական է իր շահը միայն»: Գերազանցօրէն օգտապաշտական է այդ ժողովրդի հոգին: Դա չի սիրում խաչ, կարեկցանք դնել իր քաղաքականության մէջ: Գիտութիւն, ճշմարտութիւն, սկզբունք — սրանք միայն ա՛յն չափով արժէք ունին, ինչ չափով որ ծառայում են իր կեանքի բարելաւման (Բեկոն, Միլ եւ այլն): Այլ նկարագրի տէր է ֆրանսացին: Իսկ գերմանացի՞ն — դա անգլիացուց տարբերւում է ճիշդ այնպէս, ինչպէս անգլիացի Մարլօուի Ֆաուստը տարբերւում է Գէոթէի Ֆաուստից: Երկուսի Ֆաուստներն էլ կախարդ են, որոնցից մէկը, սակայն, ձգտում է գիտութեան միջոցաւ իշխանութիւն ձեռք բերել բնութեան եւ մարդկանց վրայ` անձնական շահի համար, իսկ միւսը — գերմանականը — հանդիսանում է զուտ գիտութեան խանդավառ սպասարկուն` գիտութեան համար*:

Այսպէս, ժողովուրդները ո՛չ միայն քաղաքական եւ տնտեսական մրցորդներ են, այլեւ` հոգեբանական հակոտնեաներ: Սրանով պիտի բացատրել պատերազմող թէ չէզոք մնացած ժողովուրդների ներքին կարգն ու սարքը: Տարբեր նկարագրերի արդիւնք է նաեւ նրանց օրուայ կեցուածքը: Ահա՛ թէ ինչո՛ւ պատերազմող կողմերէն մէկի ճիգը` իր վարչաձեւը — դեմոկրատական — ուրիշներին պարտադրելու փորձը պիտի համարել հաւասարապէս հակագիտական եւ հակամարդկային: Ո՞ր, ո՞ր դեմոկրատիան, քսան տարի առաջ, մատը մատին զարկեց փրկելու Յունաստանը, երբ սրա զօրքերը դեմոկրատիայի թշնամի քեմալականների կողմից ծովը կը թափէին: Հապա հայկական դեմոկրատիա՞ն — ո՞ր դեմոկրատիկ պետութիւնը գէթ քրիստոնէական կարեկցանքի մի շարժուձեւ կատարեց, երբ թուրքերը 1920-ին հրով եւ սրով մեր հայրենիքը մտան:

Դեմոկրատիա՞ է օրուայ Թուրքիան, որի փէշերը լիզելու աստիճան նուաստացաւ ֆրանսական դիւանագիտութիւնը եւ որի կողքին իբրեւ զինակից ծառայած է աշխարհակալ Անգլիան: Չէ՛, չէ՛, մարդկութեան մի մասի համար այլեւս դժոխքի վերածուած, հին աշխարհի պաշտպանութեան ի խնդիր իրենց սուրը մերկացրած ազգերը ամենուրեք զինակից են փնտռում եւ ո՛չ թէ դեմոկրատիա:

Պատերազմը պայթեց ո՛չ թէ վարչաձեւերի տարբերութեան — որ այնքան բնական է ու հասկանալի — այլ այն պարզ պատճառով, որ «դեմոկրատիա»ներից մէկը իր մեծութիւնը, բարօրութիւնն ու ապահովութիւնը մարդկութեան մի մասի թշուառութեան վրայ կառուցած, դեռ շարունակում է քաղաքա-տնտեսապէս չարաշահել նրա տկարութիւնը:

Այդ տեսակէտով` օրուայ պատերազմը պատահական բան չէ եւրոպական մարդկութեան զարգացման պրոցեսում, այլ` հենց այդ պրոցեսի տրամաբանական արդիւնքը:

Գերման օրուայ բանակի հոգեւոր առաջնորդները հանդիսանում են Հեգելն ու Ֆիխտէն — Ոգու եւ յաւիտենականի փիլիսոփայ-քարոզիչները:

Զօրահրամանատար եւ զինուոր — սրանց վրայ փողփողւում են դրօշակները մի նոր աշխարհի:

Հերոսական ռազմախանդով լեցուն` սրանք զինուորներն են մի նոր ճակատագրի, մի մեծ յեղափոխութեան, որ Նազովրեցուց յետոյ առաջին անգամ է տեղի ունենում մեր Երկրագնդի վրայ:

Ա՛յս բանակին է դրուած մի ամբողջ Դարաշրջանի հետ կապուած խնդիրների լուծումը — մի դարաշրջան, որի մայրամուտին պիտի հետեւի արշալոյսը մի աւելի՛ մարդկային, աւելի՛ արդար աշխարհի:

Գ

Պատերազմող կողմերի հետապնդած

նպատակներն են բնորոշում նրանց

յաղթանակի վեհութիւնն ու արժէքը:

Չհարցնենք, թէ ո՞վ կը յաղթէ այս պատերազմում, այլ` թէ ո՞վ կը շահի ճշմարիտ յաղթանակի դափնին:

Անցեալ պատերազմում «յաղթանակ» կար, բայց ո՛չ ճշմարիտ յաղթանակներ: Քարիւղը — ահա՛ թէ ի՛նչը հռչակուեց իբրեւ մեծագոյն հերոս: Այդ յաղթանակն արդիւնք էր մեռեալ թուի, թուական գերազանցութեան, չափուողներից մէկի` հացի, միւսի` քաղցի եւ ո՛չ հետապնդուող նպատակների վեհութեան ու սրբութեան: Դա — այդ բարոյազուրկ յաղթանակը եկաւ փոխելու միայն աշխարհի քարտէսը, նրա գոյներն ու գծերը, եւ ո՛չ աւելին:

Ճշմարիտ յաղթանակ չէ՛ թշնամուն նիւթապէս զինաթափելը, նրան` որոշ ժամանակի համար, վերստին զէնքի դիմելու հնարաւորութիւնից զրկելը: Մեր օրերում, երբ այլեւս պատերազմները կրում են համաշխարհային բնոյթ, այս կամ այն պատերազմող կողմի յաղթանակը պիտի համարել ճշմարիտ, երբ դա արդար է, երբ ծառայում է երկարատեւ խաղաղութեան, երբ զինաթափելով պատերազմող անարդար կողմը` նպաստում է դրա մարդկայնացման, երբ նուազեցնում է մարդկային տառապանքի պատճառները, սատարելով միջազգային բռնութեան չարութեան, եսականութեան բարձումին, եւ այսպիսով ժողովուրդների համար անկաշկանդ զարգանալու եւ ստեղծագործելու կարելիութիւն ստեղծում:

Ի մի բան` ճշմարիտ է յաղթանակը, երբ դա շահեցնում է ո՛չ միայն յաղթանակի հայրենիքը, այլեւ անիրաւուած բոլոր հայրենիքները: Եթէ անցեալ պատերազմում յաղթանակէր գերման ազգը` նրա զէնքի յաջողութիւնը պիտի չհամարուէր ճշմարիտ յաղթանակ, որովհետեւ նա, իր հետ, իբրեւ զինակից ու նպատակակից, ունէր թուրքը:

Պատերազմող կողմերի հետապնդած նպատակներո՛վ է բնորոշւում նրանց յաղթանակի բարոյական մեծութիւնն ու արժէքը: Չի՛ կարելի Նոր Եւրոպայի` նոր մարդու եւ մարդկայնութեան մասին խօսել, եւ թուրքի զինակցութիւնը փնտրել: Աւելին, վաղուայ աշխարհի շահը պահանջում է թրքութիւնը դնել մի այնպիսի դրութեան մէջ, որ դա անկարող լինի նորանոր չարիքներ նիւթել իր արիացեղ հարեւանների դէմ, որ դադարի օգտուել եւրոպական պետութեանց ներքին հակամարտութիւններից` իր ձեռքում պահելով իրեն միջազգային կշիռ ընծայող նեղուցներն ու Պոլիսը:

Ահա՛ թէ ինչո՛ւ, մարդկօրէն մօտենալով «ո՞վ կը շահի ճշմարիտ յաղթանակի պսակը» խնդրին, պատասխանում եմ — նա՛, ով մեռնող հին Եւրոպային կապուած գորդեան հանգոյցների հետ` կը լուծի նաե՛ւ Պոլսի պրոբլեմը, ով այս պատերազմում գլուխ կը հանի այդ երբեմնի Բիւզանդիոնի ապաթրքացումը:

* * *

Մեր Երկրագնդի վրայ չկա՛յ աշխարհագրական մի այլ կէտ, որի հետ կապուած լինէին` մարդկային անուան ամօթ բերող այնքա՜ն չարիքներ, չարագործութիւններ, որքան` Պոլսի: Ազգերէն ամենախառնարիւնը ու բռնակալութիւններէն ամենաանասնականը — թուրքը: Եւ հենց «Պոլիսն ու Պոլսի թրքութիւնն է եղած ցարդ ղեկավարն ու ճարտարապետը Օսմանեան պետութեան» (պրոֆ. Մ. Մինասեան):

«Թրքութիւնը,ըստ Շըվիլի ,- Արեւելքի մէջ տիրող դերը կատարած ժամանակ այնչափ խառնարիւն խումբ մըն էր դարձած, որուն նմանը հանդէս եկած չէ՛ աշխարհի մէջ որեւէ տեղ»:

«Բիւզանդիոնը տեղի տուեց ո՛չ թէ սարակինացւոց կամ թրքաց առջեւ, այլ` յոյն եւ սլաւ արիւնէ ռազմիկներու առջեւ» (պրոֆ. Շըվիլ):

«Յոյներ, թուրքեր, սերբեր, բուլգարներ, ալբանացիներ, հայեր, վալախներ, հունգարացիներ, գերմաններ, իտալացիներ, ռուսներ, թաթարներ, մոնգոլներ, չերքեզներ, վրացիներ, պարսիկներ, սուրիացիներ, արաբներ — ասոնք էին նախնիքը օսմանացւոց» (Գիբբոնս):

Ըստ Լորդ Իվրսլիի` օսմանեան աշխարհակալութիւնը հանդիսանում էր Փոքր Ասիոյ ոչ-թուրք ժողովուրդներից հաւաքուող զինուորութիւնը «Հարազատ օսմանացի թուրքը չէր, որ յաղթանակէ յաղթանակ տարաւ սուլթաններու բանակներն ու նաւատորմիղը, ո՛չ ալ ինքն էր, որ վարեց ու պահեց զայն դարեր ամբողջ, այլ` հպատակ, ոչ-թուրք ժողովրդոց զաւակները, եւ երբեմն Բիւզանդական Կայսրութեան ծառայող հայ ազնուականութիւնն ու զինուորականութիւնը»:

«Գրեթէ միշտ քրիստոնեայ դաշնակիցներու ոյժովն ու հարստութեամբ էր, որ թուրքը նուաճեց քրիստոնեաները» (պրոֆ. Ռամսէյ):

«Նախկին քրիստոնեայ տղաներէ կուգային ո՛չ միայն զինուորութիւնը ամբողջ բանակին — ենիչէրիներ եւ Բ. Դրան զինուորներ, այլ` այս տղայոց շարքերէն կուգային մարդիկ, զորս սուլթանը կը կարգէր իր թագաւորութեան բոլոր վարչական կարեւոր պաշտօններուն մէջ, սկսելով վեզիրէն: Բացի սուլթանէն, հազիւ թէ մէկ հատ իսլամածին մարդ գտնուէր այն դասակարգերուն մէջ, որոնց կը վստահուէին կառավարութեան գործերը սուլթան Սիւլէյմանի ժամանակ: Նախկին քրիստոնեաներն էին, որ կը շարժէին սուրն ու մականը միանգամայն» (պրոֆ. Շըվիլ):

Քրիստոնէածին տղաների հարկահաւաքութեան այդ անմարդկային արարքն է մղել Ֆրիմընին գրելու հետեւեալը.

«Սատանայի կամ մարդուս խորամանկութիւնը երբեւէ չէ կրցած հնարել այնպիսի սոսկավիթխար մեքենայ մը բռնակալութեան»:

Այո՛, այդ սոսկավիթխար չարագործութեան շնորհի՛ւ միայն Պոլիսը յաջողեց այնքա՜ն ցեղերի բազմադարեան ստրկութիւն ու տառապանք պարտադրել: Հարկահաւաքութեան այդ դիւային ձեւի միջոցաւ, նա իբրեւ վայրագ, որով եւ` երկչոտ ու աւերիչ — անճիտեց ամբողջ ցեղեր, գլխատեց ժողովուրդներ, մոխրացրեց հազարամեայ մշակոյթներ, իր չարաշուք մականի տակ ապրող քրիստոնէութիւնը դարերով զրկեց իր «հուժկու եւ ամենէն գեղեցիկ զաւակներէն, ամենէն կորովի մարմնակազմ ու ամենէն սուր իմացական կարողութիւն ունեցողներէն, այնպիսիներ, զորս բնութիւնը նախասահմանած էր առաջնորդներն եւ ազատամարտ հերոսներն ըլլալու իրենց ցեղին»: Վատասերած` նա ծնաւ ոճրագործներ, մարդատիպ հրէշներ ու ապուշներ, իբրեւ գահակալներ, իր անասնական կրքերի — անգամ շնութեան վրայ, դրեց ալլահի հաստատութեան կնիքը: Պղծեց ո՛չ միայն իր կոխած երկիրների երեսը, այլ եւ` երկինքը, ուր փոխադրեց իր պոռնկաշունչ արքայութիւնը: Եղաւ ու մնաց սադիստ, հասցնելով մասնաւորապէս մեզ` հայերիս «հազար տեսակի զէնքի խոց»: Քառորդ դար առաջ, դա յղացաւ ծրագիրներէն ամենադիւայինը — բնաջնջել մի հինաւուրց ազգ, որ դարերով ու դարերով բարիք ու լոյս էր սփռել իր շուրջը: Յղացաւ ու գործադրեց: Եւ արմէնների երեք հազարամեայ հայրենիք Հայաստանը դարձաւ մեռելաստան` իր մէկ ու կէս միլիոն զաւակների համար:

* * *

Եւրոպական երեք մեծ ազգերի ընտրանին վաղուց է դատել թուրքը, դատել բարոյապէս:

Գերման մեծագոյն փիլիսոփան` Կանտ այսպէս է ներկայացրել թուրքը. «ժողովուրդի մը համար յայտնորոշ նկարագիր մը իւրացնելու տեսակէտէն` Եւրոպական Թուրքիա կոչուածը երբեք չեղաւ, եւ ո՛չ ալ պիտի ըլլայ»:

Աւելի խիստ է ֆրանսացի ծանօթ պատմագէտ Ժորժ Մորգանի դատաստանը. «Որքան ծանրապէս կը սխալին անոնք, որ հակառակ ամէն բանի, տակաւին կ՚ըսեն, թէ թուրք ժողովուրդը ուղղելի է, թէ պէտք չէ ջնջել իր անունը քարտէսի վրայէն»:

Արդարագոյնը, սակայն, կը մնայ անգլիացի Բրայսի դատաստանը. «Թուրքիան առ յաւէտ պէտք է դադարի կառավարելէ ուրիշ կրօնի պատկանող ժողովուրդները: Թուրք կառավարութիւնը դարերէ ի վեր մարդկութիւնը տառապեցնողներուն ամենէն զարհուրելին եղած է: Թուրքերը միշտ եղած են, ինչ որ նախորդ սերունդին պատկանող նշանաւոր պատմաբան մը զանոնք անուանած է` գողերու խմբակ մը»:

Ահա՛ թէ որոնցի՛ց պիտի ազատել մարդկութեան տառապող ցեղերից շատերը: Ահա՛ թէ ինչո՛վ եւրոպական մի որեւէ պետութիւն կարող է արդար համարել պատերազմի իր նպատակը եւ յեղափոխիչ` իր յաղթանակը:

Պոլսի ապաթրքացումը պիտի համարել մեծագոյն յեղափոխութիւն:

Վաղուց է, ինչ մարդկային ցեղի պատմութիւնը ճշմարիտ յաղթականներ չի ունեցել: Ճշմարիտ յաղթանակի դափնին վայել է նրան, ով այս պատերազմում գործում է Արդարութեան ու Մարդկայնութեան հրամանով:

Արդար է, որ չարաչար պարտուի պատերազմող այն կողմը, որ հաշիւ ունի` դեռ ապրեցնել թրքութիւն կոչուած կենդանի չարիքը:

Նոյնքան արդար է, որ յաղթանակի նա, ով ուխտ ունի` Եւրոպայից ու Պոլսից, անդարձ կերպով, ճամբու դնելու թուրքը:

Չպատժուե՞ց թուրքն այս պատերազմում — այդ պատերազմն էլ պիտի համարել չարիք:

Չի՛ կարելի նոր, աւելի մարդկային աշխարհի մասին զառանցել` մեր Երկրագնդի ամենաբախտորոշ մէկ կէտի վրայ պահելով թուրքն, իբրեւ եւրոպական պետութեանց փոխյարաբերութիւններն անբարոյացնող, յաճախակի ազգամիջեան արիւնայեղութիւններ պատճառող, եւ, վերջապէս, յաւէտ զինակցութիւն կեղծող — երեկուայ իր թշնամուն այսօր բարեկամութիւն ցոյց տուող, եւ օրուայ իր զինակցին վաղը մահացուօրէն թշնամանող ոյժ:

*Պրոֆ. Ա. Ռէյմերս:

«Ռազմիկ», 1941թ., թիւ 13, 14, 15