Գարեգին Նժդեհ

ՀԱՅՈՒ ՃԱՄԲԱՆ` ՄԵԾ ԶՂՋՈՒՄԻ ՃԱՄԲԱՆ

Ա

Կանգնէ՛ք, հսկումի՛ կանգնէք քարտէսի առջեւ, մտովի գծէ՛ք Հայաստան անունը կրող երկրի սահմանները, եւ դուք Հայոց պատմութեան ամէն մի էջի, տողի, բառի տակ, ինձ հետ պիտի կարդաք հետեւեալ ճշմարտութիւնը — այդ ազգի կենսունակութեան գաղտնիքը նրանում է, որ նա շնչել է ցեղի միջոցաւ, որ իր գոյութեան բոլոր դարերում — ազատ թէ նուաճուած, յաղթական թէ իբրեւ վսեմ պարտեալ — ապրել է, պայքարել, ստեղծագործել ցեղօրէն, խորապէ՛ս ցեղօրէն:

Այո՛, նայէ՛ք քարտէսին, եւ պիտի համոզուէք, որ հայութիւնը կարողացել է քայլել ժամանակների հետ իբրեւ ցեղ, եւ ոչ իբրեւ ցեղային բովանդակութիւնից դատարկուած ժողովուրդ:

Շատե՛րը, իր հասակակիցներից շատե՛րն այսօր չկան — նրանք վաղուց են չքացել մեր Երկրագնդից:

Իսկ Հա՞յը, որ ըստ որոշ պատմաբանների վաղուց անտի մեռած պիտի լինէր, անգիտանալով պատմութեան երկաթէ օրէնքները, դեռ կայ ու կը մնայ:

Գիտենք, որ մշտատեւ վտանգն է օրօրել հայութեան մանկութիւնը: Իսկ վտանգի ենթակայ ամէն ժողովուրդ ապաւինում է իւր ցեղային արթուն բնազդին, իր ներցեղային բարոյականին:

Գիտենք եւ այն, որ ուրիշ եւ ո՛չ մի երկիր այնքան արտաքին թշնամանք ու ախորժակներ չէ՛ գրգռել, որքան Հայաստանը:

Պատճա՞ռը — Դա համարուել է ո՛չ միայն բարեբեր ու հարուստ երկիր, այլեւ` իբրեւ գերազանց կարեւորութիւն ներկայացնող ռազմագիտական մի կէտ, իբրեւ երկու աշխարհամասեր իրար միացնող մի կամուրջ:

* * *

Մարդկային անհատների պէս` ժողովուրդներն էլ ունեն իրենց բարոյականը:

Կենսաբանօրէն բարոյական է նա, որի կեանքում ցեղի կամքը կատարում է գերագոյն գործոնի դեր, նա, ով իր ստեղծած հոգեւոր եւ նիւթական արժէքները — մասնաւորապէս առաջինները` կրօն, իմաստասիրութիւն, արուեստներ` յարմարաբար ծառայեցնում է իր ցեղի յաւերժացման, իր երկրի ինքնապաշտպանութեան գործին: Ցեղօրէն խաթարուած է այն ժողովուրդը, որ ասում է` աշխարհն է իմ հայրենիքը:

Աշխարհ ասելով` ցեղօրէն առողջ ժողովուրդները հասկանում են նա՛խ իրենց կոսմիքական օրօրանը, իրենց հայրենի երկիրը:

Նմաններից է հայը, որը ո՛չ միայն իր ամբողջական երկիրը, այլեւ` իր երկրամասերն անուանել է աշխարհ, օրինակ` Այրարատեան Աշխարհ, Տարօն Աշխարհ, Սիւնեաց Աշխարհ եւ այլն:

Այդ ըմբռնումի արդիւնքն է իր մշտաթարմ աշխարհազգացողութիւնը:

Ճշմարիտ է պատմութեան միայն ցեղային (մարդաբանական) փիլիսոփայութիւնը: Ցեղը — կոսմիքական սկզբունք է — դա նշանակում է, որ ժողովուրդների պատմութեան սաղմերը պիտի փնտրել իրենց արեան եւ երկրի բնութեան մէջ:

Ցեղը արիւն է, որի ձայնը լռեցնել կարելի է, բայց ո՛չ եւ մեռցնել:

Ցեղը ճակատագիր է: Նրանից չի՛ կարելի խուսափել: Կարող ես Եւրոպայի գիտական փառքը հանդիսացող Այնշտայնը լինել, բայց եւ այնպէս` էութամբ կը մնաս հրեայ: Կարող ես Սարոյեանի պէս ամերիկեան գրող լինել, բայց չես խուսափի հարազատ ցեղէդ:

Մեր արեան մէջ դրուած է մեր ցեղի գաղափարը հայկակա՛նը, բնազանցութիւնը, նպատակաբանութիւնը, ինչպէս եւ այդ վերջինների իրականացման համար անհրաժեշտ զօրութենականութիւնը, կարողական ոյժերը:

Ամէն ցեղ մեր Երկրագնդի վրայ կոչուած է իրականացնելու մի որոշ առաքելութիւն: Հայը պիտի չկարողանար իրականացնել գաղղիական ազգին տրուած պատմական առաջադրութիւնը, անգա՛մ այն դէպքում, եթէ ողջ հայութեան արտօնուէր ապրել Փարիզում:

Ժողովուրդն ընդօրինակող է, ցեղը` ստեղծագործ ինքնատիպութիւն: Իբրեւ անկրկնելի անհատականութի՛ւն` դա թոյլ չի տալիս ժողովրդին դիմազրկուելու եւ կորչելու «մարդկութեան» մէջ: Իբրեւ բնակենսաբանական գործօն` ցեղը ներգործում է ազգութեան վրայ` սնուցանելով նրա արմատները: ժողովուրդը հոգեւոր ցրուածութիւն է. ազգը` ոգի, որի ամենակատարեալ արտայայտութիւնը հանդիսանում է հանճարը, սուրբը, հերոսը — ընտրանին, ցեղը կենտրոնացուցիչ ոյժ է:

Առաջինին յատուկ է եսականութիւնը, երկրորդին` այլասիրութիւնը, երրորդին` նաեւ` մերձաւորի համար գիտակցօրէն մեռնելու ուրախութիւնը:

* * *

Ազգութեան գաղափարի թշնամին է ո՛չ միայն մեծամասնականը, այլեւ` ընկերավարականը, դեմոկրատը, լիբերալը: Ընկերավարութիւնը ենթադրում է հակամարդ դասակարգեր, որ ասել է` պառակտուած ժողովուրդ: Ամէն ժողովուրդ, որ վերածւում է դասակարգերի, դեմոկրատիայի, յարանուանութեանց` մահացուօրէն մեղանչում է իր ազգային ոգու դէմ, քանդում է այդ ոգին: Նաե՛ւ` ամէն պետութիւն, որ յանուն վերացական միջազգայնութեան, հալածանք է սկսում ազգային գաղափարի դէմ` կորցնում է իր հոգեւոր ստեղծագործութեան խանդը: Օրինակ` սովետական երկրներում կայ մեռեալ շինարարութիւն, բայց ո՛չ եւ ստեղծագործութիւն. այնտեղ խօսք լինել կարող է նիւթական որոշ բարիքների, բայց երբե՛ք` յաւիտենական արժէքների մասին: Այսօր այնտեղ գոյութիւն ունի աղքատիկ քաղաքակրթութիւն, բայց ո՛չ եւ մշակոյթ:

Արդ թէ ինչո՛ւ հաւասարապէս արդար եւ անհրաժեշտ է, որ ժողովուրդը գիտակցօրէն եւ միստիքաբար ենթարկուի ցեղին, եթէ չի ուզում դատապարտուել հոգեւոր ամլութեան ու կորչել:

Բ

Հայաստանի ու հայութեան բոլոր թշնամիները, բոլոր դարերում, իրենց մահացու հարուածը միշտ էլ հասցրել են մեր ցեղը մշտնջենաւորող ընտրանիին:

Հազար տարի առաջ եւ հազար տարի յետոյ մեր թշնամիները — արաբ, թուրք, բոլշեւիզմ — փորձեցին սպանել ցեղը հայութեան մէջ` ոչնչացնելով մեր ազգի ցեղազգաց տարրերը:

Չմոռանա՛նք, չմոռանա՛նք, չմոռանա՛նք այդ իրողութիւնը, որպեսզի այսուհետեւ աւելի ջերմ պաշտամունքով փարինք մեր ցեղին, իբրեւ մեր միակ ապաւէնին, իբրեւ մեր երկրորդ աստուածութեան:

* * *

Ժողովուրդների համար — որոնք իրենց պատմութեան մէջ յայտնաբերում են այն, ինչ որ զօրութենապէս դրուած է իրենց արեան մէջ ժողովուրդների համար խորապէս ցեղօրէն ապրելը (ներցեղային բարոյականով առաջնորդուելը) դառնում է անհրաժեշտութիւն հետեւեալ պատճառներով.

ա) երբ իրենց վիճակւում է ապրել աննպաստ աշխարհագրական միջավայրում.

բ) երբ, կորցնելով իրենց պետական անկախութիւնը, նրանք կորցնում են բնականոն գոյութեան կարելիութիւնը.

գ) երբ իրենց վտանգ կը սպառնան թուով ու քաղաքականապէս աւելի հզօր, ցեղօրէն ու կրօնապէս օտար հարեւանները եւ այլն:

Այդ իսկ պատճառներով, ահա՛ հայութիւնը իր պատմութեան ողջ ընթացքին, հանդէս է եկել իբրեւ ցեղավար ժողովուրդ:

Այսպիսի՛ն էինք, թէկուզ մեր անկախութիւնը կորցրած, բայց ցեղօրէն արթուն, ռազմունակ եւ ստեղծագործ:

Այսպիսին էինք — ցեղավայել կեցուածքով Աւարայրից առաջ, եւ Աւարայրից յետոյ` մեր վարած բոլոր պատերազմներում:

Ցեղամարդ էր հայը` յաւիտենականի ու կատարելութեան, ընկերային արդարութեան ու հերոսականի, միութեան եւ ուղղութեան զգացումներով զօրաւոր:

Առհաւական` իր աշխարհիկ գուսաներգութեան եւ կրօնական շարականների, իր մատենագրութեան եւ արուեստների մէջ:

Մի եւ անբաժան էինք մտածողութեամբ, կամքով, բազուկով, որովհետեւ ցեղը կենտրոնացուցիչ ոյժ է:

Ա՛յս էինք մինչեւ անցեալ դարի 90-ական թուականները, երբ եւրոպական սոցիալիստների եւ ռուսական սոցիալիստ-յեղափոխականների քանդիչ ազդեցութեան ենթարկուած հայ մտաւորականութիւնը, շեղուելով ցեղային գծից, պառակտեց հայութիւնը, կասեցնելով նրա բնական զարգացումը եւ վտանգելով նրա ապագան:

Այդ օրերից, ահա՛ հայութիւնը` դատարկուելով ցեղային իրականութիւնից, կը դառնար վայրկեանի արտաքին շահերով ապրող ժողովուրդ` ատակ իր ապրած աղէտներին, եւ արժանի օրուայ իր ճակատագրին:

Օտար, փոխառիկ, կեղծ գաղափարները այլեւս պղտորել էին հայկական տոհմիկ, վճիտ — եւ իր խորքում` բարոյական — մտածողութիւնը:

Այլեւս հայութիւնը մի եւ անբաժանելի չէ՛ր` մտքով արժէքապրումով, կամքով:

Այլեւս սկսուած էր ա զ գ ի ա պ ա զ գ ա յ ն ա ց ո ւ մ ը — ազգաքանդութիւնը, մի բան, որ դեռ շարունակւում է մեր ապրած օրերի եւ մեր ցեղի էաբանական խորքի հետ կապ չունեցող խմբակցութիւնների կողմից:

Պարտուեց Ֆրանսան, խայտառակօրէն, որովհետեւ իր զինուորները ու զօրավարները չգիտէին, թէ ի՛նչ է նշանակում դեմոկրատիա, որի անունից օդի մէջ կը խօսէր իր կառավարութիւնը: Անբարոյ եւ ապականարար դեմոկրատիայէն ծնաւ խուժանավարութիւնը: Ազգը վերածուեց խուժանի, եւ գաղափարավար ու ցեղավար մի ժողովրդի կողմից զարնուեց գետին, նուաստութեան փոշիների մէջ, երեսի վրայ:

Այսպէ՛ս, ցեղից պարպուած ժողովուրդներին այսպէ՛ս է պատժում պատմութիւնը: Պատմութիւնը` դատաւորներից ամենաարդարը, աւելի անողոք եղաւ մեր հանդէպ` ապրեցնելով մեզ Դեր Զօրի ողբերգութիւնն ու նուաստութիւնը: Ֆրանսան — զարնուած Ֆրանսան, իր պարտութեան երկրորդ օրն իսկ գտաւ իր փրկիչը` յանձին իր մի զինուոր զաւակի: Ո՛չ թէ դեմոկրատիա, այլ` իդէօկրատիա — գաղափարավարութիւն: Ազգերը խուժանացնող դեմոկրատիայի փոխարէն` վերանորոգուող ֆրանսացին այսօր դաւանում է մի նոր երրորդութիւն — Հայրենիք, աշխատանք, ընտանիք:

Իսկ Հա՞յը — քառորդ դար է անցել Դեր Զօրէն, եւ դեռ նա քարշ է գալիս մոլորանքի ճամբաներին: Շարունակւում է ազգասպանութիւնը: Եւ հայութեան որոշ մասը դեռ զգաստութեան եւ զղջումի նշաններ ցոյց չի տալիս:

Ցեղապրումից զուրկ այդ տարրերը շարունակում են մնալ իբրեւ կենդանի դիակներ նոր ժամանակի ճամբին, որ իր յաղթական վազքի մէջ այնքան անողոք է: Դանդաղ, շա՛տ դանդաղ է հասունանում հայ քաղաքական միտքը:

Կա՛մ վերանորոգուի՛ր, կա՛մ մեռի՛ր — գոռում է նոր օրը:

Հասկանա՛նք, քանի ուշ չէ` հասկանանք, որ կեանքի պէս յաւիտենական է նաե՛ւ վերանորոգումը: Իսկ վերանորոգիչ ոյժ է միա՛յն ցեղը:

Հոգեվերանորոգւում է ժողովուրդը` դառնում ազգութիւն, երբ սկսում է շնչել ցեղի միջոցով:

Ցե՛ղն է միացնում, կենտրոնացնում, ներդաշնակում ժողովուրդը կազմող մարդկային անհատներին:

Դէպի՛ ցեղը, չմեռնելու համար. դէպի՛ ցեղը, դէպի՛ հայու ճամբան` մե՛ծ զղջումի ճամբով:

«Ռազմիկ»,1941թ., թիւ 24, 25