Գարեգին Նժդեհ

ԽOՍՔ ԵՐՐՈՐԴ, ԱՂԷՏԻ ՀԵՏԵԻԱՆՔՆԵՐԸ

Թուրքը փորձեց բնաջնջել հայութիւնը եւ յաջողեցաւ մասամբ:

Ի՞նչ, ա՞յս է եղածը:

Միայն արեւմտահայութեան երեք քառորդը կորցրինք. սրա եւ հարիւրաւոր սերունդների երկրաւոր ստացուածքն ամբողջապէս:

Միայն ա՞յս է մեր կորուստը:

Հազարամեակներ ճամփու դրած Հայոց Աշխարհը մնաց անհայ եւ աւեր:

Միայն սրանո՞ւմ է մեզ վիճակուած աղէտի ահաւորութիւնը:

Ո՛չ, դժբախտաբար, ո՛չ:

Աղէտն աւելի ահաւոր է, քան մարդկօրէն կարելի է ըմբռնել:

Մեր կորուստը միայն մարդկային չէր, նիւթական չէր միայն: Թրքական հարուածը ուղղուած էր ոչ թէ միայն Հայ մարմինին, այլ եւ հայ հոգեկանին:

Եւ դա պիտի ունենար իր վճռական ազդեցութիւնը հայ հոգեբանութեան վրայ:

Եւ ունեցաւ:

Այլեւս գիտութեամբ հաստատուած իրողութիւն է աղէտների ազդեցութիւնը մարդկային հոգեբանութեան վրայ:

Հաստատուած է եւ այն, որ անհատները տարբեր կերպով են դիմագրաւում դժբախտութիւնը: Ոմանք զոհ են գնում այն տխուր հոգեվիճակին, որ կոչւում է անկումի հոգեբանութիւն:

Այդ դէպքում բարոյալքուածները կորած են համարում ամէն ինչ եւ թեթեւ սրտով հրաժարւում անձնական թէ ազգային ամէն տեսակի իտէալից եւ սրբութիւնից: Նմանների մէջ գլուխ են բարձրացնում ամենաստորին բնազդներն ու կիրքերը` չարախոհութիւն, նախանձ, պարտուողականութիւն, եւ ենթակային մղում համապատասխան արարքների: Օրինակ, թշուառամիտները, որոնք հայոց քաղաքական դատը խորհրդանշող Եռագոյնը կը հայհոյեն:

Ոմանք էլ իրենց ապրած «նաւաբեկութեան» հակազդում են դրականապէս — այն բարձր հոգեվիճակով, որ հոգեգիտութեան մէջ յայտնի է վսեմացում անունով: Այդպիսիների մէջ աւելի եւս շեշտւում են բարոյական, սոցիալական, հայրենասիրական եւ այլ ազնիւ կիրքերը: Սրանք` շնորհիւ իրենց դրական հակազդումին, դառնում են հոգեպէս աւելի կայտառ, բարեսէր եւ անընկճելի: Մասնաւորապէս մեծ աղէտների առաջացրած հոգեւոր շփոթների ամօթալի օրերում սրանք կատարում են բարոյական շանթարգելի դեր` փրկելով եւ պահպանելով ազգային իտէալներն ու արժէքները: Օրինակ, ցեղավար Դաշնակցականները:

Ապրիլեան Եղեռնը, որի հողմը վերապրողներին բեւեռէ բեւեռ ցրեց, բնականօրէն, բեւեռացումի պիտի մղէր եւ հայ հոգին:

Վերապրողներէն մէկը ընկաւ Ամերիկա եւ այնտեղից իր ծանօթին այսպէս գրեց:

«Ահաւասիկ քեզի ցաւալի լուր մը եւս. մենք ամերիկեան զինուոր պիտի երթանք. Ամերիկան ալ պատերազմի մէջ մտաւ. ուր որ երթանք, ազատում չկայ մեզի»…

Զարհուրելի է, չէ՞ — հաւասար չափով եւ զզուելի — մտածել, թէ այդ օրերին իսկ թրքական գեհենէն անցած հայ մարդը մնացել է զինատեաց:

Հոգեբանական այդ տիպը պիտի դառնար մեր օրերի պարտուողականը — մեր ներքին կրաւորական թշնամին:

Մի ուրիշը, նոյնպէս վերապրող, ընդհակառակը, այսպէ՛ս պատգամեց իր եղբօրը.

«Այլեւս ձեզ կը մնայ վրէժի աւետարանը համբուրել եւ գործադրել»:

Սա առաջինի հակոտնեան է. պայքարունակ եւ զոհաբերելու յօժար հայը, որի կեանքը այսօր էլ մի հատիկ իմաստ ունի — ծառայել իր ցեղին:

«Բոլորն իրենց զաւակները նետեցին. եւ շալկի տարայ մինչեւ Արաբիստան եւ յետ բերի»,- ահա՛ սրբասուրբ հայ մայրը, որի ցեղամերժ զաւակը մի օր գաղութներում — անկումի վարդապետութեամբ մոլորուած — իր զզուելի թուրքերէնով պիտի գոռար մեր երեսին. «Լենինն է հայրս»:

Մի խումբ որբեր էլ ընկան Արաբիայի անապատները, որոնցից ամենամեծը տաս տարեկան: Ուղտարածներ էին դարձել եւ միայն մէկը գիտէր իր հայ լինելը:

Մի օր, երբ ուղտերը կ’որոճային կիզիչ արեւի տակ փռուած, որբերէն տարէցը — ա՜հ, փառք մեր ցեղի ազնուական արիւնին — աւազի վրայ իր ձեռնափայտի ծայրով գրեց հայոց Այբը լուսածին եւ սրբազան սարսուռով յայտնեց իր ընկերներին, թէ իրենք հայեր են, հա՛յ — ծախուած օտարին:

Դժբախտ փոքրիկների աչքերը թացացան եւ անապատի աւազը անյագօրէն նրանց արցունքը ծծեց:

Ու այնուհետեւ հայ այբուբենը լուսաւորեց եւ ջերմացուց մեր որբերի կեանքը եւ մի օր էլ` նրանց ելից ճամբան: