ԶՕՐԱՎԱՐ ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀԸ ՏԱՐՕՆԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԱՍԻՆ

Սխալ է, աւելին` ոճիր է կարծել, թէ բոլոր ճշմարտութիւնները մարդու պէս մահկանացու են, թէ նրանք էլ մեզ պէս ծնւում են, ապրում, սպառւում, մեռնում:

Ո՛չ, ո՛չ, ճշմարտութիւններ կան, որոնք անմեռ են, յաւիտենական, ինչպէս ինքը` ժամանակը:

Այդ կարգի ճշմարտութիւններից են նրանք, որոնք վերաբերում են հայրենիքին, մահուան, յաղթանակին, առաջնորդին, պարտականութեան եւ այլն:

Այդ ճշմարտութիւնները իրենց արիւնով կնքած ու դարերին եւ սերունդներին կտակ են թողած Մամիկոնեան ռազմիկները:

Եթէ բանանք դարերի գերեզմանը եւ խօսեցնենք հայոց պատմութեան մէջ յաւերժացած այդ անմահներին, նրանք պիտի ասեն.

«Մեր օրով ղեկավարի եւ զինուորի համար ոչինչ արժէր կեանքը, երբ Հայրենիքը վտանգի մէջ էր:

«Մեր օրով կանգուն մնաց Հայաստանը, որովհետեւ մենք գիտցանք երես-երեսի գալ, դէմ-յանդիման կանգնել գերագոյն պարտականութեան, ինչպէս հաւատաւորը` իր Աստուծոյ առջեւ:

«Մեր օրով հայը մնաց անպարտելի, որովհետեւ մենք գիտցանք զգալ սրբազանի ներկայութիւնը կեանքի եւ պատմութեան մէջ. գիտցանք մեր առօրեային խառնել յաւիտենականի հոգսերը:

«Մենք գիտցանք չափուել մեզնից գերազանց ոյժերի հետ, որովհետեւ սովոր էինք չտագնապել վտանգի մեծութենէն, որովհետեւ մեր օրով կեանքի կոչուեց «անմահից գունդը»:

«Մենք մնացինք յաղթական, որովհետեւ մեր օրով յաղթական մահն էր մարդկային արժէքի եւ արժանիքների միակ չափանիշը, որովհետեւ իրապէս կը գիտակցէինք զոհի եւ զոհաբերութեան անհրաժեշտութիւնը եւ անխուսափելիութիւնը` հայրենի հողի համար:

«Մենք եղանք զօրաւոր, որովհետեւ մենք մօտիկ էինք կանգնած մեր ցեղի ճակատագրին, շա՛տ մօտիկ, զայն շօշափելու աստիճան, եւ հէնց այդ էր պատճառը, որ մեր օրով հայը եղաւ ռազմունակ եւ տիրասէր:

«Մեր օրով էլ «աղուէսը» յաճախ կը յաջողէր խեղդել զսպուած վագրն ու առիւծը — Ձիրաւի դիւցազունը` Մուշեղ — պիտի սպանուէր «ի մտաց թեթեւ» Վարազդատէն — մեր ժամանակ էլ կար ներքին տկարութիւնը, մահաթոյն նախանձը, չարութիւնը, բայց եւ այնպէս, հակառակ որ մեր մի բազուկը զբաղեցրինք թիկունքում — մենք երբե՛ք չտարակուսեցինք, թէ մեր թափած արիւնը փրկարար է հայրենի երկրի համար եւ թէ մենք պիտի յաղթանակենք:

«Մեր օրով հայ զէնքը պարտութիւն չտեսաւ, որովհետեւ ամէն Մամիկոնեան հայոց բախտը պատմութեան կողմից իր ձեռքը տրուած համարեց եւ այդ գիտակցութեամբ իրեն անսպառ ոյժ եւ արիութիւն ներշնչեց:

«Մեր օրով առաջնորդութեան գաղափարը կապուած էր վտանգի, հերոսականի եւ գիտակցական մահուան հետ. տարօնաշունչ հայը իր մահով կը յաղթանակէր մահը եւ իրեն կ՚ենթարկէր յաւիտենական կեանքը` անմահութիւնը:

«Մեր օրով հրամայելու — երբ վարող եւ հրամայող չկայ` ժողովուրդն աստիճանաբար վարժւում է իր դանդաղ հոգեվարքին — մեր օրով հրամայելու եւ հրամայուելու անդիմադրելի մղում կար. կար դժուարութեանց եւ վտանգներին կուրծք տալու արիութիւն, կռիւներում քրտնելու քաղցրութիւն. մենք գիտցանք հրաժարուել մեր անձէն, երբ պէտք էր մեռնել:

«Մեր օրով, որպէս հայ եւ մարտիկ մենք երբե՛ք չտկարացանք, որովհետեւ մեր բազուկը կը վարէր Վահագնը, իսկ մեր խղճմտանքը` ուխտապահութեան մեր հեթանոս աստուած Միհրը»:

* * *

Որքան ցեղահոգ, այնքան սրտառուչ է Տ. Տ. Հ. Միութեան կեդր. վարչութեան առած որոշումը — դեկտեմբեր ամիսը յայտարարել տարօնական վերածնունդի ամիս:

Վերածնունդ — դա ասել է` ամօթի ու ցաւի խոր գիտակցութեամբ զգալ, որ այսօր այն չես, ինչ որ էիր եւ որ ուխտել ես աշխատել վաղը դառնալ ա՛յն, ինչ որ էիր:

Ժողովուրդների ապագան իրենց հերոսաբար ապրելու, պայքարելու եւ զոհաբերելու կամքի մէջ է:

Հենց ա՛յդ ասել է տարօնականութիւն — ապրե՛լ, պայքարե՛լ, զոհաբերե՛լ:

Տարօնականութիւն է Մամիկոնեան հսկաներէն Վարդանի ուխտը այնպիսի գործ մը պիտի գործեմ, որ ամբողջ աշխարհի պատմուի մինչեւ յաւիտեան:

Դա դաւադրուած Մուշեղ զօրավարի անճառելի դառնութիւնն է — ո՛ւր էր, թէ ձիու վրայ հանդիպէր մահը:

Դա մեր ազգային երրորդ ապստամբութեան ղեկավարների բարձր ըմբռնումն է — մեր ձեռնարկը կնոջ եւ զաւակների համար չէ:

Դա հայ սպարապետի լացն է, որ չէ մեռնում գոռ ճակատամարտերում` Հայաստանի համար:

Դա Մանուէլ Մամիկոնեանի ցեղային արդար իրաւունքի գիտակցութիւնն է — ինչ որ ինձ ժառանգութեան կ՚իյնայ, թագաւորը` օտարը, չի կրնար ուրիշի տալ:

Տարօնականութի՛ւն — դա Մեսրոպի անմահ գործն է, որ կարելի դարձաւ, որովհետեւ հայ սուրը պաշտպան կանգնեց նրան:

Դա հայ ռազմիկի գործն է, որ յաղթական եղաւ, որովհետեւ Հայ եկեղեցին օրհնեց նրան:

Տարօնականութի՛ւն, ասել է` ցեղային հզօր եւ անզիջող անհատականութիւն:

Դա ասել է` թոյլ մի՛ տար, որ ցեղիդ ստեղծագործութեան ու հայրենաշինութեան շղթան ընդհատուի:

Դա նոր ուխտ է տարօնաշունչ Մեսրոպների, Պարթեւների, Խորենացիների շունչով օծուն իմացական նոր առիւծներ հասցնելու:

Դա ձգտումն է` վազքը մեր ցեղի ոգու — մեր լուսեղէն նշանագրերի դէպի արեւը, կեանքի աղբիւրը, լոյսը:

Դա մեր հաւատքն է, թէ մեր այնքան արգասաւոր ցեղը դեռ պիտի կրկնէ իր զօրաւոր զաւակները — Վարդանները, Մուշեղները, Վահանները, որ նա պիտի հասցնէ հերոսական սքանչելիքներ գործելու վտանգի մի նոր սերունդ:

Դա ցեղի անմահ ընտրանիի գործը շարունակելու ուխտն է:

Դա ասել է` հպատակութիւն ցեղին:

Դա ասել է` մտածումիդ, ապրումիդ եւ գործիդ մէջ ցեղը դի՛ր:

Դա ե՛ւ հերոսապաշտութիւն է, ե՛ւ նոր հերոսական ծարաւ:

Կե՛ղծ է, մեռեա՛լ է ա՛յն պաշտանքը, որը պատմական գործերի չի մղում սերունդները:

Կորա՛ծ է այն ժողովուրդը, որի հերոսները կը մնան որպէս մեռեալ իրականութիւն:

Տարօնականութիւնը — դա ցասմնալի մի անէծք է Հայաստանին ծառայելու պատրաստ հայու նուիրումն ու գործը դժուարացնող ներքին չարութեան դէմ:

Յաշտիշա՛տ, զոհափառ, զոհաշատ — ահա՛ այն անունը, որ կը խորհրդանշէ Տարօն աշխարհը եւ իմաստը կը կազմէ տարօնականութեան:

Վերջապէս, տարօնականութիւնը մի վճռական միջոց է օրուայ մեր ազգային կեանքը թունաւորող հոգեւոր մանրուքի եւ գաղափարների քաոսի դէմ:

Դա, մեր հասկացողութեամբ, միաժամանակ, մի բողոք է մեր հաւաքական տկարութիւնը սնուցանող, պարտուողական, թուլօրօր քարոզչութեան դէմ:

* * *

Հին, ցեղահոգ իմաստութիւնն ասել է — եթէ կ՚ուզես մէկին բարութիւն անել, բարութիւն արա՛ նրա զաւակներին:

Կ’ուզէ՞ք նպաստել տարօնականութեան տարածման — Մամիկոնեանների ոգով դաստիարակեցէ՛ք նորահաս սերունդը:

«Ռազմիկ», Պլովդիվ,

1938թ., թիւ 46