ՄԵՌՆԵԼՈՒ ԿԱՄՔ
Մի զինւորի ճշմարտութիւններ
Զինւորն իր ժողովրդին երկու բան կը պարտի
նախ` ճշմարտութիւն, ապա` իր կեանքը:
Մեր երկրագնդի վրայ սահմանաւոր մի գետին կայ, մի կտոր հող, որից առնւած է մեր կենդանի կաւը, որին միայն հարազատ ու բնիկ են մեր մարմինն ու ոգին — առաւելապէս ոգին: Մեր Հայրենիքն է այդ հողը:
Դա` հայրենիքը, մի հոգեւոր իրականութիւն է, դա «մի բան է ոգուց եւ ոգու համար»:
Ոգին է իմաստ եւ սրբազնութիւն հաղորդում երկրին:
Զրկէք երկիրն իր սրբազնութիւնից, իր հոգեւոր նշանակութիւնից, եւ դա կը դադարէ հայրենիք լինելուց:
Հայրենի՜ք — «Այստեղ է իմ հաւատը, այստեղ է իմ ցեղը, այստեղ են հետքերն իմ հայրենի» (Կիկերոն):
«Պիտի պաշտպանեմ սրբարանները ու սրբութիւնները իմ հայրենիքի» (Պոլլակս): Այսպէս կը բանաձեւէր իր երդումը Հռոմի զօրացանկերի մէջ իր անունը արձանագրող երիտասարդը:
Քաղաքացի լինել, ըստ Դեմոսթենէսի, ասել էր «զոհաբերութեան մասնակցել»: Հայրենիքներն էապէս ստեղծւեցին ա՛յն օրը, երբ նրանց որդիները, առաջին անգամ լինելով, զգացին սրբազնութիւնը իրե՛նց հայրենի հողի:
Նաեւ ճշմարիտ հերոսականը տեղի ունեցաւ այն օրը, երբ մարդը սովորեց եւ սիրեց գիտակցօրէն գործել, տառապել ու մեռնել իր հայրենիքի համար:
Այո՛, հայրենիքների գոյութիւնը միշտ էլ պայմանաւորւել է նրանց համար ամէն վայրկեան մեռնելու պատրաստ ուխտւածների գոյութեամբ:
* * *
Մեր երկրագնդի վրայ, ուխտերից ամենասրբազանը մի՛շտ էլ կնքուած է եղել Աստուծոյ եւ Հայրենիքի համար: Deo et Patria! Նմաններից էր Մամիկոնէից Ուխտը:
Որպէսզի հայը իր կեանքը քաղցրօրէն պատարագէր իր Հայրենիքին, նա պիտի ձգտէր բարձրանալ սովորական մարդկայնութիւնից, իսկ դրանում յաջողւելու համար, նա պիտի զգար կարիքը` մի գերագոյն արժէքի, որպիսին է ցեղի յաւիտենականը: Մամիկոնեաններին յաջողւեց նւաճել հայու յաւիտենականը, որովհետեւ նրանց համար իրենց ուխտը Հայրենիքի համար մեռնելու լոկ ցանկութիւն չէր, երդում չէր, այլ կամք:
Մեռնելու կամք — դա ներքին ինքնաբուխ այն զգացումն է, աւելի՛ ճիշդը ներքին մղումը, որ ուխտւածին ոյժ, արիութիւն եւ ուրախութիւն է տալիս մեռնելու իր հայրենիքի եւ ցեղի համար:
Կա՞յ այդ կամքը — ասել է` ենթական յաջողել է հաշտեցնել իր անձը իր ցեղի յաւիտենականի հետ. ասել է` նա այլեւս գտած է ինքն իրեն, այլեւս ինքնաճանաչ է, որով եւ` տէր իր ցեղի թաքուն ոյժերին: Ճշմարտութեան ու հերոսական բարոյականի մարդ` նա այլեւս ճշդած է իր վերաբերմունքը դէպի իր անձը, դէպի իր նմանները, դէպի ճշմարտութիւնը: Նմանների հայեացքը միշտ էլ ուղղուած է դէպի յաւիտենականը. այլեւս նմաններին չէ խռովում կեանքի մանրուքը: Իբրեւ ռազմիկ` անպարտելի են նմանները:
Նմաններին վարողը արտաքին իշխանութիւնը եւ օրէնքը չեն. սրանք չեն ուղարկւում, այլ գնում են մեռնելու ո՛չ թէ նրա համար, որ դա պահանջում է ազգը, այլ որովհետեւ իրենք են մեռնել ուզում: Սրանք ե՛ւ կամաւոր զոհ են, ե՛ւ զոհարար` իրենց անձի:
Նմանների հայրենիքում զինւորը կարող է մեռնել, բայց ո՛չ եւ պարտւել:
Այսպէս էին Մամիկոնեանները:
* * *
Հայրենիքն է շնորհում մարդուն` հպարտանքներից ամենաարդարը, ցաւերից ամենախորը, պաշտամունքներից ամենաանխառնը եւ մահերից ամենասուրբը:
Մեր հեթանոս դարերէն արձակւած հերոսական ու ցաւախառն մի ճիչ, մի կա՛նչ դեռ արձագանգում է իմ արեան մէջ. «Զօրակա՛նք հայոց, այլեւս հայրենիք չենք ունենայ, եթէ այս ալեաց մէջ չխեղդենք թշնամին» (Պարիլի): Դա ասել է՝ ո՛վ նահանջում է վտանգի առջեւ` ընդունում է մահւան իշխանութիւնը կեանքի վրայ. դա ասել է` ով փախչում է իր հայրենիքի շուրջը բորբոքւող կռւի ժամանակ, նա վատաբար լքում է այն ամէնը, որ սրբազան է մեր աշխարհում, նա հրաժարւում է իր իդէալ սեփականութիւնից, որպիսին է հայրենիքը, եւ մահանում բարոյապէս:
Հայ զօրավարը, ասում է Պարիլին` «չուզեց ապրել պարտւելէն յետոյ. նա ձիարձակ դիմեց թշնամու վրայ, եւ մեռաւ դիւցազնաբար` իր սրի վերջին հարուածով ճեղքելով թշնամի զօրապետի սաղաւարտն ու գանկը: Իր զինւորները կատաղած, ընկան թշնամու վրայ` պաշտպանելու իրենց զօրավարի մարմինը: Յուսահատական էր կռիւը, եւ ամէնքն ալ մի առ մի մեռան»: Այսպէս էր սիրում նախաքրիստոնէական հայն իր Հայրենիքը եւ մեռնում նրա համար: Այդ օրերին, ասում է նոյն օտարազգի հեղինակը, Հայաստանի մէջ տարածւած խօսք կար, թէ ծերունի զօրականը չի կարող ստել կամ անխորհուրդ բան ասել:
Ինչպիսի՜ բարձր բարոյական: Ո՜րքան նման է հայ ռազմիկը իր «արի եւ իմաստուն» աստւածներին:
Հազարիցս ճիշդ է ասւած, թէ «զէնք վայել են քաջաց եւ ոչ խորամանկաց»:
Թէեւ արդիական զէնքերը մաթեմատիքական զէնքեր են, բայց եւ այնպէս բանակների ճակատագիրը որոշողը այսօր էլ, վաղն էլ եւ յաւիտենապէս կը մնայ մարդկային ոգին:
Էապէս ոչինչ է անում այն ժողովուրդը, որն իր նիւթական զէնքերի հետ միաժամանակ, չի կատարելագործում նաեւ իր զինւորը:
Դիպուածական կամ «գողացած» յաղթանակներից երբեք չեն շահել հայրենիքները:
Լաւ բան է անշո՛ւշտ, մի հատիկ զէնք աւելի ունենալ, բայց ոչինչ բան է հազարներով իսկ աւելի ունենալը, եթէ ռազմիկին վարողը մահւան գաղափարի հետ հաշտւած հերոսական ոգին չէ:
Հրամայելու եւ հրամայւելու անդիմադրելի մղում, խանդ, դժուարութեանց կուրծք տալու ծարաւ, կռւում քրտինք կտրած ձիու վրայ մեռնելու տենչ, մեր օրերի լեզվով` «լեգէոնի՛զմ», «միւրիդի՛զմ» պիտի ասէր կովկասեան լեռնցին, մեր լեզւով` Տարօնականութիւն — ահա՛ թէ ի՞նչն է հատու եւ յաղթաբեր դարձնում զէնքը` զինւորի ձեռքում:
Ի՞նչը հայերիս դարձրեց յաղթական Սարդարաբադում եւ Ղարաքիլիսում — չգոյ թի՞ւը, սպառազինութի՞ւնը, կռւի հանճարեղ յատակագի՞ծը վճռապէս ո՛չ, ո՛չ մէկը եւ ո՛չ էլ միւսը, այլ` մեր ուխտը, մեր կամքը` մեռնե՛լ, բայց թուրքը չտեսնել Էջմիածնում, Երեւանում:
Այո՛, պատերազմական տեխնիքայի շարժիչը վաղն էլ եւ յաւիտենապէս կը մնայ մարդը, մարդկային ոգին:
Այդ այդպէս լինելով հանդերձ, նիւթապաշտիկ դեմոկրատիայի յատուկ նախանձը` ոգու փոխարէն քարիւղը հռչակեց համաշխարհային պատերազմի ամենամեծ հերոսը:
* * *
Զինւորական երեք դոքտրիններից — նիւթապաշտական, իմացապաշտական եւ ոգեպաշտական — վերջի՛նը պէտք է լինի մերը:
Առաջինի համար ամէն ինչ է թիւը, երկրորդի համար` կռիւը շախմատային խաղ է, երրորդի համար` դա հոգեկան ակտ է:
Յաւիտենական է կոնֆլիկտը թւի եւ որակի, ամբոխի եւ ընտրանիի միջեւ: Նիւթապաշտականը ամբոխների դոքտրինն է: Միշտ էլ պարտւել են այն ազգերը, որոնք ունեցել են մի հատիկ յենարան — թիւը, քանակը: Կռւադաշտը միշտ էլ պատկանել է որակին: Նրան են ե՛ւ վաղւայ յաղթանակները:
Ֆրանսայի Ազգային ժողովը իր պարտւած զօրավարներին կ’ուղարկէր կառափնարան: Մեր օրերի յոյները մեռնելու կամքից զուրկ զօրականներին ծովը թափեցին: Եւ արդար էր դա, քանզի ճակատամարտը ո՛չ մեռեալ թւերի բաղխում է, ո՛չ էլ շախմատախաղ է, այլ ամէն բանից առաջ` հոգեկան ակտ: Ասել է՝ պարտութիւնը մարդկային ներելի սխալ չէ, այլ պատժելի յանցագործութիւն:
Թո՛ղ հեռու մնայ իր ժողովրդի ղեկավարութիւնից նա, ով մեռնել չգիտէ իր հայրենիքի համար:
Ամէն ղեկավար — տասնապետ, զօրավար, նախարար — որ հրաժարւում է մեռնել իր հայրենիքի համար, յանցագործ է:
Զինւորական բարոյականը չէ ասում` յաղթանակի՛ր բոլոր դէպքերում, դա ասում է` յաղթականօրէն մեռնել գիտցի՛ր բոլոր պայմաններում:
Զէնք, դիրք, քաղաքական վայրկեան — այդ բոլորը կը նպաստեն քո յաղթանակին` կը բաւէ, որ դու մեռնելու կամք ունենաս, այսինքն` անձէդ աւելի սիրես այն, որի համար կռւի ես դուրս եկել:
Ամէն ճշմարիտ իշխանութիւն-տասնապետութիւն, նախարարութիւնենթադրում է աւելի բարձր բարոյական իշխանաւորի, քան իշխւողի մօտ:
Հասկանա՛նք ե՛ւ այդ:
* * *
Մասաուա՜ — Աֆրիկայի ամենաանառիկ կէտը, որ տարիներ առաջ Իտալիոյ ռազմական հմայքի գերեզմանը հանդիսացաւ — վերջերս երկիւղածօրէն ծունկ ծռեց միեւնոյն երկրի վերածնւած զաւակների առջեւ: Ո՞ւր է գաղտնիքը:
Ղարաքիլիսում եւ Սարդարաբադում քաջութեան հրաշքներ կատարած հայը չկռւեց Ղարսում: Սակայն նոյն Ղարսի պարտեալը դիւցազնացաւ Սիւնիքում:
Ի՞նչ է նշանակում այդ: Դա նշանակում է, որ ոգին կայականութիւն չի ճանաչում, որ դա չի քարանում, չի մնում միեւնոյն կէտի վրայ: Դա երբեմն ծալում է իր թեւերը, երբեմն էլ թռիչք է առնում դէպի նորանոր նւաճումներ:
Մէկից աւելի են ոգու անկման ու ակտիւացման պատճառները: Գլխաւորագոյնը, սակայն, կը մնայ առաջնորդի անձը:
«Առանց բանակի կարելի չէ պատերազմել, բայց բանակն էլ չի կարող պատերազմել առանց առաջնորդի»:
Առաջնորդը — ահա՛ մեծ «ամէն ինչ»-ը:
Նախ պատասխանենք այն հարցին, թէ ո՞վ արժանի չէ եւ ատակ չէ առաջնորդ լինելու: — Նա՛, որի էութիւնը ճանաչում է «մարդկայինը միա՛յն». ո՛վ չունի իր գերագոյն առարկան, չունի առարկայօրէն ու յաւիտենապէս արժէքաւորը ու սրբազանը կեանքում, որի առջեւ կանգնէր, ինչպէս հաւատացեալն իր Աստուծու. ո՛վ ստեղծագործ խղճմտանք չունի:
Ճշմարիտ առաջնորդ լինել չէ կարող եսապաշտը, ընչասէրը, հոգով փչացածը: Առաջնորդ լինելու համար բաւական չէ անգամ արտակարգ իմացականութիւնը: Քաջութիւնն էլ — որ բարձր յատկութիւն է զինւորի եւ քաղաքացու համար — բաւական չէ մէկին ճշմարիտ առաջնորդ դարձնելու: Քի՞չ եսասէրներ, ընչաքաղցներ կան, որ քաջ են: Բայց ե՞րբ է տեսնւել, որ նման քաջերը մեռնել ուզէին այս կամ այն սրբութեան համար: Կարելի է քաջ կռւող լինել, բայց կեանքը զոհելու յօժարութիւն չունենալ: Քաջեր շատ է տեսել աշխարհը, հերոսներ` սակաւ: Առաջնորդ կարող է լինել միա՛յն հերոսը: Իսկ հերոս լինել, ասել է` յաւիտենարժէք բաների առջեւ ոչինչ համարել իր կեանքը:
Հերոս է նա, որի համար կեանքն արդարացում ունի, երբ դա ապրո՜ւմ է ո՛չ թէ իբրեւ նպատակ, այլ իբրեւ մի սրբազան բանի ծառայեցնելու կամ զոհելու միջոց:
Հերոս է նա, որի հայեացքը ուղղւած է յաւիտենականին. նա՛, ով ժպտել գիտէ ճակատամարտի բոցերի մէջ. նա՛, որի հոգին վտանգի ժամանակ զգում է մի գերագոյն ուրախութիւն — ճակատամարտի եւ անձնւիրումի ուրախութիւն. նա՛, ով գրոհից առաջ սիրում է խօսել յաւիտենական բաների մասին:
Հերոս է բիբլիական Գեդէոնը, որ երեք հազարից ընտրեց երեք հարիւրը միայն, եւ յաղթանակեց: Հերոս է Կլեմանսոն: Գերմանները հասել են Վերդէնի պատերի տակ, եւ ֆրանսական կառավարութիւնը` խուճապի մատնւած` տրամադիր է լքել Փարիզը, հեռանալ վտանգի գծէն:
Ահա՛ յայտնւում է «Վագր»-ը եւ մռնչում. «Ինձ թւում է, որ մենք շատ հեռու ենք կրակի գծէն` պէտք է փոխադրւել Վերդէն»:
Հերոս է Քեռին, որ իր վտանգւած զինւորները փրկելու համար իր կուրծքը դարձրեց կենդանի թիրախ թշնամու կրակին:
Հերոս էր Դանտոնը, որն իր գլխատումէն երկու օր առաջ իր բարեկամներին, որոնք իրան խորհուրդ էին տալիս ստոյգ մահէն խուսափելու համար, փախուստի դիմել, պատասխանեց. «Մի՞թե մարդ կարող է հայրենիքը իր կօշիկների տակը կրել»:
Այսպէ՛ս են սիրում, գործում եւ մեռնում` հերոսատիպ առաջնորդները:
Ճակատագրի մարդ, վտանգների բարեկամ` նրանց համար իրենց անձն աւելի բան չէ, քան հայրենիքին ծառայելու միջոց:
Ժողովուրդները քաղաքական եւ հոգեւոր առնականութեան են հասնում նման առաջնորդների շնորհիւ միայն:
Ճշմարիտ առաջնորդ էր Պիլսուդսկին, է՛ Մուսոլինին, Հիթլէրը, ծովակալ Հորթին — օրւայ մարդկութեան հոգեւոր հսկաները, որոնց ոտքերի տակ մեռնում է իրենց ժողովուրդների հին ճակատագիրը: Սրանց համար ազգութիւնը` անցեալ, ներկայ եւ գալոց սերունդները ընդգրկող մի ամբողջութիւն է, էաբանական մի հաւաքականութիւն — մի ճակատագիր, մի ոգի, մի առաքելութիւն, մի ցեղ, մի արիւն: Սրանք գիտցան իրենց ժողովրդին պարտադրել մի մեծ եւ տիրական մտածում — իրենց հայրենիքի ինքնապաշտպանութիւնը` ժողովրդի վերածնունդի ճամբով:
Վաղուց է, ինչ սրանք իրենց ցեղահանճար մտքի մուրճով կռանում են իրենց ժողովրդի նկարագիրը, որով` ե՛ւ նրա նոր ճակատագիրը:
* * *
Մեծ են մեր ապրած օրերը, քանզի կեանքը հրապարակ է դրել մի քանի մեծ ճշմարտութիւններ:
Մեծագոյնը այդ ճշմարտութիւններից ասում է` որպէսզի ցեղդ ու հայրենիքդ ապրեն, նրանց համար մեռնելու կամք ունեցի՛ր: Մեր քարոզած Տարօնականութիւնը այլ բան չէ, եթէ ոչ մեռնելու կամք մեր վտանգւած Հայրենիքի եւ Ցեղի համար:
Իբրեւ հայ մարդ անպէտք է նա, ո՛վ չունի այդ կամքը: Իսկ ով դէմ է այդ կամքի մշակման հայութեան մէջ` նա ներքին թշնամին է մեր Ցեղի եւ Հայրենիքի:
Մարդկային ցեղի մեծագոյն ուսուցիչները մի՛շտ էլ հանդիսացել են նրանք, որոնք մարդկանց վեհօրէն մեռնել են սովորեցրել:
Այդ տեսակէտով, Մամիկոնեանները եղան եւ կը մնան հայութեան յաւիտենօրէն սրբազան ուսուցիչները:
«Տարօնի Արծիւ», Սոֆիա,
1939թ., թիւ 7