ԻՄ ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ — VII

«1921թ. Ապրիլ 26ին*, հրաւիրանօք ինքնավար Սիւնիքի խորհրդարանի դիւանի, Տաթեւի վանքում կայացաւ Լեռնահայաստանի հայ ազգաբնակութեան արտակարգ համագումարը, ուր ներկայ էին 64 գիւղերից 95 պատգամաւորներ եւ սպարապետ Նժդեհը:

Կառավարութեան նախագահ Գ. Տէր Մինասեանը բանալով համագումարը, առաջարկում է ընտրել նախագահութիւն: Առաջարկուած թեկնածուներից միաձայն նախագահ է ընտրւում պ. Ս. Մելիք-Եօլչեանը, ձայների ճնշող մեծամասնութեամբ` փոխ-նախագահ բժ. Մինասեան, քարտուղարներ` Տ. Սազանդարեան եւ Վ. Վարդապետեան:

Նախագահը նիստը բաց յայտարարելով, բացատրում է ներկայ համագումարի աւելի քան պատմական եւ եզակի նշանակութիւնը եւ Լեռնահայաստանի կատարելիք մեծ դերը:

Ապա խօսք է առնում Սպարապետ Նժդեհը:

Սպարապետի մանրամասն զեկուցումից յետոյ ժողովրդականները աւելորդ են համարում լսել գործադիր մարմինների եւ կառավարութեան վարիչների առանձին-առանձին զեկուցումները ու անցնում են օրակարգի խնդիրներին:

«Պարենաւորման համար սպարապետը յայտնում է, որ մինչեւ նոր հունձը հնարաւոր է Հայաստանի հանր. կառավարութեան նիւթական օգնութեամբ հաց ձեռք բերել, եւ միաժամանակ, ըստ հնարաւորութեան, աշխատել կազմակերպել պետական տրանսպորտը եւ ժողովրդին ազատել փոխադրական ծանր պարտականութիւնից:

Այս յայտարարութիւնը ընդունւում է միաձայն կերպով:

Կառավարութիւն կազմելու ձեւի առթիւ խօսք է յարուցւում եւ մի շարք ճառերից յետոյ հանգում են հետեւեալ եզրակացութեան.

Քանի որ Սիւնիք-Լեռնահայաստանի ամբողջ բախտը եւ հայ ազգաբնակութեան ֆիզիքական գոյութիւնը հաւատացած եւ վստահած են Սպարապետին, որն իր ամբողջ գործունէութեամբ միշտ էլ հանդէս է եկել որպէս մի անձնազոհ, տոկուն եւ նախանձախնդիր ղեկավար, ապագայ ընտրուելիք կառավարութեան կազմը եւս վերապահել նրան:

Ձայների մեծամասնութեամբ որոշւում է` 1. Ինքնավար Սիւնիքը այսուհետեւ անուանել Լեռնահայաստան: 2. Կառավարութեան անդամները` նախարարներ: 3. Համագումարը յայտարարել որպէս Լեռնահայաստանի խորհրդարան: 4. Կառավարութիւն կազմելու համար վարչապետ ընտրել պ. Սպարապետին:

Հարց է ծագում Սպարապետ Նժդեհին տալ զօրավարի աստիճան: Խորհրդարան-համագումարը մտքերի եւ կարծիքների փոխանակութիւնից յետոյ միաձայն որոշում է պ. սպարապետին տալ զօրավարի աստիճան եւ պարգեւատրել նրան «Խուստուփեան արծիւ» երկաթէ շքանշանով:

Մի ժամով տրւում է ընդմիջում, որից յետոյ կարդացւում է ողջոյնի հեռագիրը` ուղղուած Լեռնահայաստանի Դաւիթբէգեան զօրքին եւ ղեկավարներին, հետեւեալ բովանդակութեամբ.

Համազանգեզուրեան Տաթեւի 2-րդ Խորհրդարանը սրտանց ողջունում է իր կուռ, անյաղթելի եւ տոկուն բանակի ռազմիկներին եւ լիայոյս է, որ այդ անյաղթ բանակը, որ մինչեւ օրս իր փառապանծ յաղթանակներով աշխարհն է զարմացրել, այսուհետեւ էլ պատրաստ կը լինի նոր հրաշքներ, նոր զարմանքներ ցուցադրելու քաղաքակիրթ աշխարհին, իր կատարեալ ու վերջնական հարուածը տալով հայ աշխատաւորութեան թշնամիներին:

Կազմուած է կառավարութիւն:

Մեր ինքնավար Սիւնիքն այսուհետեւ կոչուելու է Լեռնահայաստան, որը իր քաջարի զօրքով, իր անպարտ առիւծասիրտ մարտիկներով սպառնանք պէտք է լինի մեր բոլոր թշնամիների համար:

Մեր ազատարար Սպարապետ Նժդեհին տրուած է զօրավարի տիտղոս եւ «Խուստուփեան արծիւ» շքանշան:

Այս սուրբ տաճարում նա ուխտեց եւ իր սրբազան խօսքն ասաց` Ձեզ հետ միասին, սեւ օրուայ համար հայութեան բաժին համարուած Սիւնիքը դարձնել հայութեան վերածնութեան օրրան»:

* * *

Տաթեւում իմ կողմից նշանակուած կառավարութիւնը դեռ նոր էր վերադարձել Գորիս, երբ Գնդեվազի ռազմաճակատի պետը հեռախօսեց, թէ «Երեւանից սահմանագլուխ են հասած մեր երկու յայտնի մտաւորականներ Դաւիթ Անանունը եւ Ա-Դօն**. կ’ուզեն տեսակցել Լեռնահայաստանի կառավարութեան հետ»:

Կարգադրեցի ընդունել:

Վերջինները յայտնեցին, թէ Հայաստանից Հերհեր գիւղն է եկած Ա. Կարինեանը` Հայաստանի խորհրդային իշխանութեան, իսկ Վ. Մելնիկովը` ռուս Կարմիր բանակի կողմից:

Նրանք եկած էին բանակցելու իմ կառավարութեան հետ:

Երեւանից մեզ «խաղաղութեան համբոյր» էին բերել:

Այդ օրերին խորհրդային մամուլի օրգանները կը գրէին, թէ Կարինեանի պատուիրակութիւնը հրահանգ ունի` Լեռնահայաստանի կառավարութեան հաղորդելու Լենինի երկու ծանօթ գրութիւնները, որոնցից մէկով քաղաքական ներում կը շնորհուէր խորհրդային իշխանութեան հակառակորդներին, իսկ միւսով կը հրաւիրուէր Զանգեզուրը միանալ Խ. Հայաստանին:

Մայիս 6ին, իմ կառավարութիւնը քննութեան առաւ Երեւանից եկած առաջարկը եւ իր կողմից բանակցելու նշանակեց իր պատգամաւորութիւնը` ծանօթ Գ. Տէր Մինասեանի նախագահութեամբ:

Երկու պատգամաւորութիւնները իրար հանդիպեցին Ղալաջուղ գիւղում:

«Առաջին նիստը***  կայացաւ Մայիս 12ին, առաւօտեան ժամը 10ին:

Փոխադարձաբար լիազօրութիւնները ստուգելուց յետոյ, փոխադարձ համաձայնութեամբ որոշւում է նիստերի նախագահութիւնը տանել փոխն ի փոխ, իսկ բանակցութիւնները վարւում են հայերէն լեզուով:

Առաջին նիստին նախագահ ընտրւում է Լեռնահայաստանի կառավարութեան պատուիրակութեան անդամ Գեդէոն Տէր Մինասեանը:

Նախագահ. Պաշտօնական նիստը յայտարարում եմ բացուած:

«Հայաստանի սովետական կառավարութեան ընկեր դելեգատնե՛ր, ողջունում եմ Հայաստանի սովետական կառավարութեան ներկայացուցիչների գալուստը Լեռնահայաստան: Յոյս ունեմ, որ այս երկու դելեգացիաների խորհրդակցութիւնը հնար կը տայ հաստատելու մի այնպիսի փոխ-յարաբերութիւն, որ հնարաւոր կը լինի ստեղծել վերջնական խաղաղութիւն: Լեռնահայաստանը եւ մասնաւորապէս Զանգեզուրը իր աշխարհագրական դիրքով կամուրջն է հանդիսանում բոլոր անցումների, որոնք գալիս են անցնելու դէպի Մերձաւոր Արեւելք: Զանգեզուրը իր հարեւան երկրամասերի նկատմամբ ունի նաեւ ռազմագիտական խոշոր նշանակութիւն:

Ռուսական յեղափոխութեանց ընթացքում մի քանի անգամ եւ մի քանի կողմից փորձեր են եղել տիրելու այդ լեռնաշխարհին: Առաջին անգամ անգլիական իմպերիալիզմի ներկայացուցիչները Անդրկովկասում քանիցս ցանկացան եւ դիմեցին ակտիւ քայլերի յանձնելու Զանգեզուրը եւ Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբէյջանին, բայց Զանգեզուրի զինուած գիւղացիութիւնը ընդդիմացաւ ամենավճռական կերպով:

Դրանից յետոյ, Ադրբէյջանի նացիոնալիստները քշեցին իրենց բանակները դէպի Զանգեզուր ու Ղարաբաղ եւ ամէն անգամ ջարդուած նահանջեցին: 1919 թուին Ադրբէյջանի կողմից եղաւ վերջին փորձը, երբ 12 հազարանոց բանակով արշաւեցին Զանգեզուր, բայց մեր զինուած աշխատաւորութիւնը, հէնց Գորիսի պատերի տակ, ջարդեց նոցա: Երբ մի փառաւոր օր Ադրբէյջանը կարմրեց եւ դարձաւ սովետական, այդ անուան տակ, եւ շահագործելով բոլշեւիկեան լոզունգները, ռուսական կարմիր զօրամասեր ուղարկեցին Զանգեզուր, որոնց յաջողուեց տիրել եւ ժամանակաւորապէս տէր դառնալ Զանգեզուրի մի մասին, բայց կռիւը շարունակւում էր Ղափանի լեռներում, որը հետզհետէ ծաւալուեց նորից: Ժողովուրդը տէր դարձաւ իր երկրի մեծ մասին եւ ապա 1920թ. նոյեմբերեան ժողովրդական ընդհանուր ապստամբութեան հետեւանքով եկուոր զօրամասերը դուրս քշուեցին վերջնականապէս Զանգեզուրի սահմաններից: Ընկեր պատգամաւորնե՛ր, մեծամասնական զօրամասերի հինգամսեայ ներկայութիւնը Զանգեզուրում ո՛չ միայն ֆիզիքապէս բռնացաւ Զանգեզուրի հայ աշխատաւորութեան կամքի վրայ, այլեւ, բառիս իսկական իմաստով, տնտեսապէս եւ կուլտուրապէս քայքայեց ծայր աստիճան մեր գիւղացիութիւնը:

Եկուոր մեծամասնականների խոշոր խոստումները մնացին լոկ խօսքեր»…

Ահա՛ մի փոքրիկ քաղուածք այդ նիստերի երկուստեք հաստատուած արձանագրութիւններից, որի մէջ արձանացած կը տեսնէք Տէր Մինասեանի հակաբոլշեւիկ կեցուածքը նաե՛ւ այդ օրերին:

Նրա` Կարմիր բանակին վերագրած վայրագութիւնները դարերի ձեռքն իսկ պիտի չկարողանայ քերել, սրբել մեր պատմութեան էջերից:

Դատախազի իր դերը արդարօրէն կատարելուց յետոյ, նա իմ կառավարութեան անունից հաշտութեան նախապայմաններ է առաջարկել խորհրդային պատգամաւորութեան, որոնց բնոյթի մասին ընթերցողը կարող է գաղափար կազմել` աչքէ անցընելով Խ. Հայաստանի ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի յայտարարութիւնը` ուղղուած Սիւնեաց իշխանութեան:

Եռօրեայ բանակցութիւններից յետոյ, Կարինեանի պատգամաւորութիւնը վերադարձաւ Երեւան` իր կառավարութեան տանելով մեր կոնկրետ պահանջները:

Կարմիր պատուիրակութեան կողմից մեզ խոստացուած «շուտափոյթ պատասխան»ի փոխարէն, Մայիսի վերջերին Սիւնիք վերադարձաւ ինժեներ Սմբատ Մելիք-Ստեփանեանը, որին տարի առաջ, Խոտանանից նահանջելիս, առեւանգել էր կարմիր զօրամասը:

Վերջինին տրուած էր հետեւեալ մանդատը. «Թուղթս ներկայացնող ինժ. Սմբատ Մելիք-Ստեփանեանը Խ. Հայաստանի Յեղկոմի համաձայնութեամբ մեկնում է Զանգեզուր` լեռներում եւ գիւղերում թաքնուած գիւղացիներին եւ քաղաքացիներին համոզելու, որ վերադառնան իրենց տեղերը եւ զբաղուեն խաղաղ աշխատանքով:

Առաջարկւում է բոլոր զինուորական եւ քաղաքացիական իշխանութեանց` արգելք չյարուցել քաղաքացի Ս. Մելիք-Ստեփանեանի ճամբին եւ ցոյց տալ նրան ամէն տեսակ աջակցութիւն իր վրայ առած առաքելութիւնը ի կատար ածելու համար:

Նախագահ Խ. Հայաստանի զինուորա-յեղափոխական կոմիտէի` Ալ. Միասնիկեան (Ալ. Մարտունի), Արտաքին գործոց ժողկոմ` Մռաւեան: 1921, 14 Մայիս, Երեւան»:

* * *

Թող ընթերցողս զսպէ իր զզուանքը եւ կողք-կողքի դնէ Կարինեանի պատուիրակութեան եւ Մելիք-Ստեփանեանի տրուած մանդատները` կարմիր իշխանութեան խարդախութեան չափը ճշտելու համար:

Առաջին պատուիրակութիւնը բազմանդամ է: Նա եկած է ոչ-բոլշեւիկ միջնորդների հետ — Դաւիթ Անանուն եւ Ա-Դօ — որպէսզի իրեն աւելի հաւատ ընծայուի:

Երկրորդը` միանձնեայ է, որին, մեզ հասկանալի պատճառներով, խորհրդ. իշխանութիւնը ազատած է Բաքուի բանտէն, բերած է Երեւան եւ այնտեղից որոշ առաքելութեամբ ուղարկած է Սիւնիք:

Առաջին պատուիրակութիւնը գործ ունէր մի անկախ, խրոխտ ու յաղթական երկրի կառավարութեան հետ, որի բարեկամութիւնը կը փնտռէր: Երկրորդը եկած է «համոզելու լեռներում թաքնուածներին, որ վերադառնան իրենց տեղերը»:

Կարմիր պատուիրակութիւնները ծնունդ կ’առնէին միեւնոյն նախաղբիւրէն` Երեւանէն, Միասնիկեանի կառավարութենէն: Իսկ Երեւանը մեզ կը ներկայանար երկերեսանի Եանուսի դէմքով:

Որի՞ն հաւատար Լեռնահայաստան:

Մայիս 12ին իմ եւ Երեւանի պատուիրակութիւնները, ծունկ-ծնկի, բանակցած էին` սակարկելով Լենինի կամքը եւ Լեռնահայաստանի շահերը:

Մայիս 15ին, Կարինեանի պատուիրակութիւնը, մեր պահանջները շալկած` վերադարձաւ Երեւան: Իսկ Մայիս 14ին, Երեւանը, որ դեռ չգիտէր եւ չէր կարող գիտենալ, թէ ինչո՞վ են վերջացած Սիսիանի բանակցութիւնները — որովհետեւ դեռ չէր լսել իր պատգամաւորներին – կը ստորագրէր Մելիք-Ստեփանեանի մանդատը, եւ նրան որոշ «առաքելութեամբ» կ’ուղարկէր Լեռնահայաստան:

Վերջինը, որպէս բնիկ սիւնեցի, ծանօթանալով երկրի եւ ժողովրդի դրութեան հետ, «Հ.Ս.Ս.Հ.ի ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին **** կը տեղեկագրէր.

«Այստեղ ես տեսնում եմ ժողովուրդ, կառավարութիւն եւ զօրահրամանատարութիւն` միաբան:

Ամէն ինչ նորմալ է այստեղ:

Այստեղ չկան խաներ, բէգեր, կապիտալիստներ, բուրժուաներ, կուլակներ: Չկայ այն ամէնը, որ տկարացնում է ժողովրդի ռազմական թափն ու ոյժը: Ժողովրդի տրամադրութիւնը կատարելապէս յեղափոխական է… Լեռն. ինժեներ` Ս. Մելիք-Ստեփանեան, 1921, 3 Յունիս»:

* * *

Սյսպէս սկսուած` կը շարունակուէին բանակցութիւնները: Եւ ոմանք կը սպասէին, թէ այս անգամ բոլշեւիկները կը յարգեն իրենց ստորագրութիւնը:

Սակայն, շատ շուտ պարզուեց, որ մեր գործը միայն Երեւանի կառավարութեան հետ չէ, այլ` նաե՛ւ Կարմիր բանակի, որը կը ղեկավարուէր թաթար Ադրբէջանի կամքով:

Յարգելով մեր պահանջները` խորհրդային իշխանութիւնը ստորագրած կը լինէր Կարմիր բանակի պարտութիւնը. ահա՛ թէ ինչու Երեւանը կ’ուշացնէր իր պատասխանը:

Գիտէինք, որ Կարմիր բանակի զօրահրամանատարութիւնը մարտական ելք է փնտռում` իր զէնքի պատիւը փրկելու համար:

Մեզ համար գաղտնիք չէր եւ այն, որ Աւիս-Աթարբէգեան` «ձախութեամբ հիւանդ» խմբակի ազդեցութիւնը Երեւանում դեռ զգալի է, որ ձախերի դասակարգային կատաղախտը բուժելու սահմանուած լենինեան զոյգ նամակները չէին հասել իրենց նպատակին:

Մեզ ծանօթ էր նոյնպէս Միասնիկեանի կառավարութեան եւ ռուս XI Կարմիր բանակի զօրահրամանատարութեան միջեւ գոյութիւն ունեցող ներքին անհամակամութիւնը:

Պէտք է հաստատագրել, որ այդ պարագան յաճախ մեծապէս դժուարացրել էր թէ՛ մեր եւ թէ՛ Երեւանի գործը:

Երեւանին յղած մեր պահանջների պատասխանին կը սպասէինք, երբ ստացուեց Յեղկոմի մէկ կոչը` ուղղուած Լեռնահայաստան ապաստանած արարատեան գաղթականութեան:

Այդ կոչից պարզուեց, որ Հայաստանի կոմիսարների խորհուրդը մասնաւոր դեկրետով «դաւաճան եւ թշնամի» է հռչակել Հայաստանից Զանգեզուր փախածներին, եւ կը սպառնար «Նժդեհի դրօշի տակ մնալու դէպքում» բանտարկել նրանց ընտանիքներին եւ բռնագրաւել նրանց ստացուածքը:

Այլեւս պարզ էր, որ Հայաստանի Յեղկոմը իր յաճախակի բանակցութիւններով կը ձգտէր ժամանակ շահել, եւ մի օր մեզ մղել անձնատուութեան ` առանց զիջումների:

Ա՛յդ կը պահանջէին կարմիր զէնքի պատիւը եւ թաթար Ադրբէջանի շահը:

Հազարաւոր տարագիրների` Թաւրիզից Երեւան դառնալուց յետոյ, այլեւս խ. իշխանութեան համար չէր կարող գաղտնիք մնալ, որ Լեռնահայաստանը տառապում է սովից եւ ռազմամթերքի պակասից:

Ծանօթ մեր այդ ծանր դրութեան` Երեւանը շէյթանաբար կը ձգձգէր մեզ տրուելիք պատասխանը:

Նա կ’ուզէր, ժամանակ շահելով, ազատուել Կարմիր բանակի համար անպատուաբեր` մեր պահանջները յարգելու հարկադրանքից:

Իսկ մենք դեռ չէինք դադարել գիտակցելու, թէ մեծապէս մեղանչած կը լինենք մեր ժողովուրդի ապագայի դէմ, եթէ չօգտուէինք Լեռնահայաստանի ձեռք բերած ռազմական հմայքից:

Լեռնահայութիւնը իր երկրի եւ ապագայի պաշտպանութեան խորին մտահոգութեամբ անձնական վտանգը անգիտացաւ ե՛ւ այս անգամ:

Պէ՛տք էր, ամէն գնով պէտք էր յարգել տալ մեր պահանջները:

Դրա համար էլ, վերջին անգամ լինելով, Լեռնահայաստանը շարժման մէջ դրեց իր Դաւիթբէգեան վաշտերը:

Պէ՛տք էր զգաստացնել խ. իշխանութիւնը, պէ՛տք էր նրան զգացնել տալ, որ գոռ կռիւներում թրծուած լեռնահայութիւնը իր համար ստեղծուած ամենածանր դրութեան մէջ իսկ գիտէ զարկել ու յաղթել:

Եւ մէկ էլ, ու վերջին անգամ, զարկեց Սիւնիքը: Յունիս 15-16ին, Գնդեվազի մեր զօրամասերը խորտակեցին բոլշեւիկեան ոյժերը:

Այդ նոյն օրերին, թշնամին, որ մեծ ոյժեր էր կենտրոնացրել Օրդուբատ ու Բարթաղ` Արաքսի հայկական ափը գրաւելու եւ այսպիսով մեզ Պարսկաստանից կտրելու ցանկութեամբ, անցաւ յարձակման` Արեւիքի դէմ:

Իմ ոյժերը ջարդեցին թշնամուն ե՛ւ այդ ճակատների վրայ:

Կարմիրները ռազմագործողութիւններ սկսեցին ե՛ւ Զաբուղի ուղղութեամբ` բուն Զանգեզուրի դէմ:

Յունիս 18ին, թշնամու` Որոտանի ափին կենտրոնացած ոյժերը ցրելու նպատակով, մի թեթեւ զօրամասով մտայ Բարգուշատ, ուր յանկարծակիի եկած թրքութիւնը աղ ու հացով դիմաւորեց մեզ եւ հպատակութիւն յայտնեց:

Այսպէս, իմ ոյժերը յաղթեցին բոլոր ճակատների վրայ, վերցնելով հազարի չափ գերիներ, մի քանի լեռնային թնդանօթներ, ռազմամթերք եւ այլ կարգի աւար:

Ցնծո՛ւմ է լեռնահայութիւնը:

Գորիսը` տօնում է հայ զէնքի նոր յաղթանակը:

Կառավարութիւնը շնորհաւորում է մեզ. «Սպարապետ Նժդեհին Հայաստանի կառավարութիւնը լսելով Ձեր կազմակերպած, Ձեր հոգով սնուած եւ ձեր գաղափարներով ոգեւորուած քաջարի արեւմտեան բանակի Վայոց Ձորում տարած մեծ յաղթութեան մասին` պարտք է համարում յայտնել Ձեզ շնորհակալութիւն, եւայլն»*5:

Մեր այդ նոր յաջողութեան առթիւ Խ. Հայաստանը ահազանգ է հնչեցնում: Նրա թերթերն ու թռուցիկները անզօր կատաղութեան փրփուր ու ցեխ են ժայթքում:

Նա «կարմիր զօրքերի օղակ»ով, «երկաթէ բռունցք»ով սպառնում է վերստին Երեւանում գործի դնել կարմիր տապարը:

Ահա՛ թէ ինչպէս է արտայայտւում մեր նոր յաղթանակի մասին «Խորհրդային Հայաստանը».*6

«Ստոր եւ զազրելի նենգութեամբ դաշնակցական մաուզերիստները յարձակուել են մեր սահմանապահ գիւղերի եւ պահակների վրայ, եւ ներս են խուժել Դարալագեազ:

Հայաստանի կառավարութիւնը, ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը ամէն բան արել է իր կողմից` խաղաղ կերպով դադարեցնելու քաղաքացիական կռիւը: Նրա ուղարկած դելեգացիային Զանգեզուրի դաշնակցականները առաջին անգամ կերակրել են ընդհանուր խօսքերով»:

Խղճալի՛ արդարացում:

Մենք Կարինեանին ճամբու էինք դրել ամենակոնկրետ պահանջներով, որոնք սակայն, լենինեան ալխիմիայի ոյժով, Երեւանում դարձել էին «ընդհանուր խօսքեր»:

Իր դաւամտութեան մէջ բռնած ու արդարօրէն ծեծուած թշնամին հայհոյելով, դէպքերը խեղաթիւրելով եւ սպառնալով հանդերձ` սկսած էր զգաստութեան նշաններ ցոյց տալ: Որպէս հետեւանք մեր յաղթական ռազմագործողութեանց, նա կ’աճապարէր Գորիս եւ Թաւրիզ հասցնել իր ուշացած պատասխանը:

Իր պաշտօնական օրգանի*7 առաջին էջի վրայ կը կարդայինք` «Կեցցէ Խ. Հայաստանը եւ նրա անբաժան մաս աշխատաւոր Զանգեզուրը»:

Զոյգ դեկլարացիաներով — մէկը թուագրուած 12 Յունիս, միւսը` 13 Յունիս — խորհրդային իշխանութիւնը Լեռնային Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը կը յայտարարէր կցուած Հայաստանին:

Մեր սկսած ռազմագործողութիւններից չորս օր անցած, Երեւանի Յեղկոմը Ատրպատականի թեմական առաջնորդ Արքեպիսկոպոս Ն. Մելիք-Թանգեանին կ’ուղարկէ ծանօթ երկու յայտարարութիւնները, որոնց հիման վրայ վերջինը կը յղէ «ժողովրդական կոմիսարների նախագահ քաղաքացի Միասնիկեանին, պատճէնը` սպարապետ Նժդեհին» հետեւեալ հեռագիրը. «Ստանալով կոմիսարներիդ խորհուրդի 1921, Յունիս 13, հրատարակած դեկլարացիան Զանգեզուրի մասին, Վրացեանի համաձայնութեամբ սուրհանդակ ուղարկեցինք Նժդեհի մօտ, պատերազմական գործողութիւնները դադարեցնելու եւ հաշտութեան բանակցութիւններ սկսելու առաջարկութեամբ: Սրա հետ միասին այդ հարցի առթիւ Գրիգոր Վարդանեանին յանձնեցի իմ գրաւոր առաջարկութիւնը Ձեզ: Ներսէս, Թաւրիզ, 1 Յուլիս 1921» :

* * *

Ահա՛ պատմական երկու կարմիր փաստաթուղթերը, որոնք պարունակում են խորհրդային իշխանութեան կողմից մեզ արուած զիջումները.

1. «Ադրբէջանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետութեան Յեղկոմի դեկլարացիայի եւ Հայաստանի ու Ադրբէջանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետութիւնների կառավարութիւնների մէջ եղած համաձայնութեան հիման վրայ, յայտարարւում է, որ Լեռնային Ղարաբաղն այժմեանից կազմում է Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետութեան անբաժան մասը:

Հ.Ս.Խ.Հ. ժողկոմների խորհրդի նախագահ` Ա. Միասնիկեան (Ալ. Մարտունի), քարտուղար` Մ. Ղարաբէկեան:

1921թ. Յունիս 12, Երեւան»:

2. «Հ.Ս.Խ.Հ. ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի յայտարարութիւնը Զանգեզուրի իշխանութեան.

Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետութեան կառավարութիւնը սոյն գրութեամբ նորից դիմում է Ձեզ եւ առաջարկում Զանգեզուրում ապաստանած բոլոր ըմբոստ տարրերին` վերջ տալ ապստամբութեանը խաղաղ կերպով եւ հպատակուել երկրի միակ օրինական իշխանութեանը` Խորհրդային Հայաստանի կառավարութեանը: Խորհրդային Հայաստանը հայ բանուորների եւ գիւղացիների, համայն հայ աշխատաւորութեան իշխանութիւնն է: Եւ որպէս այդպիսին, նա գործադրել է եւ կը գործադրէ բոլոր ջանքերը մշակելու այն կենսաձեւը, որն աւելի հարազատ եւ մօտ է ժողովրդի պահանջներին եւ տեղական պայմաններին:

Նկատի առնելով Զանգեզուրի գիւղացիութեան առանձին կարիքները. Խ. Հայաստանի կառավարութիւնը կարեւոր է համարում յայտարարել, որ նա իր կողմից հնարաւորութիւն է տալիս Զանգեզուրի աշխատաւորութեանը մշակել ուրոյն համայնական կենցաղ: Զանգեզուրի բոլոր բնակչութիւնը պէտք է ունենայ իր տեղական մարմինները, իր առանձին կենսաձեւը:

Սակայն այդպէս լինելով հանդերձ, Զանգեզուրը պիտի կազմէ Խ. Հայաստանի անքակտելի մասնիկը: Նա պիտի կապուած լինի ամենասերտ կերպով բանուորա-գիւղացիական իր հայրենիքի հետ: Այդ կապը պիտի ամրացնեն իրե՛նք` Զանգեզուրի գիւղացիները, որոնց հնարաւորութիւն կը տրուի ձեռնարկել ինքնապաշտպանութեան եւ լեռնավայրի ամրացման համար բոլոր անհրաժեշտ միջոցները:

Հ.Ս.Խ.Հ. կառավարութիւնը այժմեանից յայտարարում է, որ Զանգեզուրում ամենալայն չափով կը կիրառուի ընդհանուր զինավարժութեան սկզբունքը, որի համաձայն` երկրի ամէն մի քաղաքացի պիտի դառնայ իր տեղավայրի գոյութիւնը պաշտպանող ռազմական ոյժ:

Բայց պաշտպանելով այդ սկզբունքը, Հայաստանի խորհրդային կառավարութիւնը չի կարող թոյլատրել իր տերիտորիայի սահմաններում օտար կազմակերպութիւնը: Զանգեզուրում գործող այժմեան զօրամասերը պիտի ենթարկուեն մեր ընդհանուր հրամանատարութեանը: Եւ նրանք ձուլուելով մեր զօրքի հետ պիտի կազմեն Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետութեան կարմիր զօրաբանակի անբաժան մասը:

Միաժամանակ, Զանգեզուրում կը գործադրուի ամենայն վճռականութեամբ ընդհանուր քաղաքական ներման այն դեկրէտը, որ հրատարակուել է Հայաստանում:

Խորհրդային կառավարութեան դէմ կռուող բոլոր գործիչները ո՛չ միայն ազատ կը լինեն որեւէ հալածանքից, այլ եւ կարող են անարգել մնալ Զանգեզուրում: Ոչ ոք դրանցից չի աքսորուի երկրի սահմաններից այն չափով, որչափ նրա աշխատանքը չի ուղղուի Հայաստանի խորհրդային իշխանութեան դէմ:

Ելնելով այդ հիմնակէտից, խ. կառավարութիւնը համապատասխան ձեւով է լուծում նաեւ քաղաքական կուսակցութիւնների եւ մամուլի ազատութեան խնդիրը: Բոլոր քաղաքական այն հոսանքները, որոնք կը կտրեն վերջնականապէս իրենց կապը միջազգային իմպերիալիզմի հետ, բոլոր այն կազմակերպութիւնները, որոնք կը պաշտպանեն խորհրդային գիծը, իրաւունք կ’ունենան միանգամայն ազատօրէն գործել Հայաստանում: Այդ հոսանքները կ’ունենան թէ՛ իրենց առանձին կազմակերպութիւնները եւ թէ՛ ազատ մամուլը: Ինչ վերաբերում է Զանգեզուրի աւերուած վայրերին եւ լքուած գիւղերի բնակիչներին, Հայաստանի խ. կառավարութիւնը գտնում է, որ Զանգեզուրից հեռացած նախկին բնակչութեան վերադարձը չպիտի կատարուի հակառակ տեղացի աշխատաւորութեան ցանկութեան:

Զանգեզուրում ապրող հայ գիւղացիութիւնը կարող է ապահով լինել, որ նրանցից չի խլուի ոչ մի հողավայր:

Ի լրումն շեշտուած կէտերի` Հայաստանի խորհրդային իշխանութիւնը յայտնում է, որ ներկայումս համայն Կովկասում հաստատուած է ամուր եւ անպարտելի խորհրդային իշխանութիւն: Հայաստանը միացած է եղբայրական կապերով հարեւան պետութիւնների` Խորհրդային Վրաստանի եւ Խորհրդային Ադրբէջանի հետ: Լեռնային Ղարաբաղը վերջին համաձայնութեամբ Հայաստանի խորհրդային կառավարութեան կողմից յայտարարուած է Հայաստանի անբաժան մասը:

Չկայ այլեւս, բացի Զանգեզուրից, որեւէ վայր, որ հակառակ լինէր բանուորա-գիւղացիական իշխանութեանը: Նոյնիսկ Շարուր-Նախիջեւանը` այն շրջանը, որն իր աւտօնօմ գոյութեան պատճառաւ ստեղծել է աւելորդ եւ անտեղի տարակուսանքներ, կիրառել է լիովին խորհրդային սկզբունքը: Դա խորհրդային մի վայր է եւ որպէս այդպիսին նա հարազատ եղբայրն է Խորհրդային Հայաստանի, եւ ոչ մի վտանգ Խորհրդային Նախիջեւանի կողմից չի կարող սպառնալ հայ գիւղացիութեանը: Այդ գիտակցում է եւ վերջինը, որն այժմ երկար շարաններով վերադառնում է իր վայրերը եւ տեղական իշխանութեան աջակցութեամբ վերահաստատւում է իր հին բնակավայրերում:

Այդպիսի պայմաններում, երբ ամենուրեք հաստատուել է հզօրաւոր խորհ. իշխանութիւնը, երբ Խորհրդային Հայաստանը խմբել է իր շուրջը հայաբնակ խոշոր վայրերը եւ դառել է իրական հայրենիք համայն հայ ժողովրդի համար, երբ իմպերիալիստներից եւ հին բռնապետներից ազատագրուած հայ աշխատաւորութիւնը ունի իր սոցիալիստական պետութիւնը, ուր տիրում է հայ լեզուն, Զանգեզուրի ապստամբութիւնը եւ նրա մեկուսացումը խանգարում է մեր հայրենիքի խաղաղ շինարարութեան գործին եւ նրա բոլոր հատուածների վերջնական միացման:

Ուստի, Հ.Ս.Խ.Հանրապետութեան ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը այլեւս չի կարող հաշտուել հին դրութեան հետ եւ առաջարկում է Ձեզ անյապաղ տալ պարզ պատասխան այս պաշտօնական դիմումին:

Հ.Ս.Խ.Հ. Ժողկոմխորհրդի նախագահ` Միասնիկեան (Ալ. Մարտունի)

Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի անդամներ Պ. Մակինցեան, Ա. Բէկզատեան, Ս. Սրապիոնեան (Լուկաշին), Ա. Կարինեան:

Քարտուղար` Միք. Ղարաբէկեան:

13 Յունիս 1921թ., Երեւան»:

* * *

Ընթերցողը կարդաց զոյգ փաստաթղթերը:

Այժմ կ’ուզէի, որ նա որպէս մարդ, մասնաւորապէս որպէս հայ մարդ, բաղդատութեան դնէր այդ կարմիր պաշտօնագրերը հայոց աշխարհի մերօրեայ սեւ իրականութեան հետ:

Ճշմարիտ հայը կարո՞ղ է տարակուսել, որ վաղուայ հայ պատմագիրը, իր ձեռքին ունենալով այդ փաստաթուղթերից մէկն ու մէկը, Եղիշէի սրբազան զայրոյթով դատ ու դատաստանի պիտի նստի խորհրդային կոչուած իշխանութեան հետ, եւ տայ հետեւեալ դատավճիռը. «Նրանց անունը կարմիր էր, գործերը` սեւ. թող յաւէտ անիծուած լինեն նրանք» :

Լեռնային Ղարաբաղին վերաբերող կարմիր գրութիւնը վաղուց է մոխրացել, հէնց իր գրուած ու կնքուած օրը:

Մեր այդ երկրամասը, որպէս քաղաքական կաշառի եւ պրոպագանդի միջոց, վայրկեանի ռազմավիճակի թելադրանքով, փոխն ի փոխն, խոստացուած եւ տրուած է եղել թէ՛ մեզ եւ թէ՛ թաթարներին:

Այդ իսկ պատճառով, մեր օրով նա ունէր, մի տեսակ, երկտէր վիճակ:

Այսօր, սակայն, նա մնում է զատուած Հայաստանի մայր տերիտորիայից:

Մի անմարդկային, մի դաժան անարդարութեամբ` խելագար Մոսկուան կտրեց իր մօտից Հայաստանի քաջաքաջ որդու կարօտավառ հայեացքը, եւ դա շղթայեց Ադրբէջանին:

«Դու ինքնավար ես»,- ասացին ղարաբաղցուն, բայց նրան զլացան Հայաստանին միանալու ազատութիւնը:

Թաթարասիրական հաշիւներով` մեր այդ ամենաարժէքաւոր երկրամասը դրուեց այնպիսի դրութեան մէջ, որ Հայաստանը կարիքի դէպքում չկարողանայ ռազմագիտօրէն օգտուել նրանից, եւ որ Ադրբէջանը` գրաւելով Ղարաբաղը, միշտ էլ վտանգած լինի ո՛չ թէ միայն Սիւնիքը, այլեւ` ողջ Հայաստանը:

Այո՛, Ղարաբաղի օրուայ դրութիւնը աւելի նպաստաւոր է թաթար Բաքուի, քան Երեւանի համար:

Այդպէս ուզեց Մոսկուան եւ այդպէս էլ եղաւ:

Ինչ վերաբերում է երկրորդ դեկլարացիային, պէտք է ասել, որ դա ժամանակին քաղաքականապէս լիուլի կը բաւարարէր մեզ:

Մենք, մի ամբողջ տարի, Կարմիր բանակին ուղղած մեր ամէն մի հարուածի հետ կրկնած էինք` Սիւնիքը պիտի կցուի՛ Հայաստանին :

Խորհրդային իշխանութիւնը այժմ դեկրէտով կը պատասխանէր` «Սիւնիքը կցւում է Հայաստանին»:

Մենք պահանջել էինք` «Լեռնահայաստանը չէ զինաթափւում, այլ` ստանում է զէնքի ու ռազմամթերքի նոր պաշար Հայաստանի կառավարութիւնից»: Այժմ մեզ կը խոստանային` «հնարաւորութիւն կը տրուի ձեռնարկել ինքնապաշտպանութեան եւ լեռնավայրի ամրացման համար բոլոր անհրաժեշտ միջոցները»:

Մեր պահանջին` Լեռնահայաստանում Կարմիր բանակ չի կազմակերպւում, այլ ընդունւում է ընդ. զինման միլիցիոն սիստեմը», նրանք կը պատասխանէին՛ «Զանգեզուրում ամենալայն չափով կը կիրառուի ընդհանուր զինավարժութեան սկզբունքը, որի համաձայն` երկրի ամէն մի քաղաքացի պիտի դառնայ իր տեղավայրի գոյութիւնը պաշտպանող ոյժ»:

Մենք` Լեռնահայաստանի գիւղացիութեան սակաւահողութեան պատճառով կը մերժէինք թաթար փախստականների վերադարձը, եւ խորհրդ. իշխանութիւնը կ’արձագանքէր. «Ինչ վերաբերւում է Զանգեզուրի աւերուած վայրերին եւ լքուած հողերի բնակիչներին, Հ. խ. կառավարութիւնը գտնում է, որ Զանգեզուրից հեռացած նախկին բնակչութեան վերադարձը չպիտի կատարուի»:

Մենք կ’ուզէինք` «մամուլի, խօսքի եւ ժողովների ազատութիւն»:

Եւ ժողովրդական կոմիսարների վեց ստորագրութեամբ օժտուած դեկրէտով մեզ կը տրուէր «իրաւունք` միանգամայն ազատօրէն գործել Հայաստանում. ունենալ առանձին կազմակերպութիւններ եւ թէ ազատ մամուլ»:

Խ.Հ. կառավարութիւնը, նկատի առնելով Զանգեզուրի գիւղացիութեան առանձին կարիքները` «հնարաւորութիւն է տալիս Զանգեզուրի աշխատաւորութեան մշակել ուրոյն համայնական կենցաղ:

Զանգեզուրի բոլոր բնակչութիւնը պէտք է ունենայ իր տեղական մարմինները, իր առանձին կենսաձեւը` որ աւելի հարազատ եւ մօտ է ժողովրդի պահանջներին եւ տեղական պայմաններին»:

Իր երկրորդ դեկրէտի մէջ, խորհ. իշխանութիւնը շօշափած է նաեւ Շարուր-Նախիջեւանի խնդիրը. «Դա խորհրդային վայր է, եւ որպէս այդպիսին,- կը փութար հանգստացնել մեզ կարմիր իշխանութիւնը,- նա հարազատ եղբայրն է Խ. Հայաստանի»:

Հայաստանի դռների մօտ նստած քեմալական աւանպոստը հանդիսացող Նախիջեւանը իր հայրենիքի եղբայրը համարել կարող է ապազգային, ներկայապաշտ, անցեղահոգ կառավարութիւնը միայն: Վայրկեանի քաղաքականութիւն վարող կառավարութիւնը իրեն պարտական չէ զգում միտք եւ բազուկ յոգնեցնել իր ղեկավարութեան յանձնուած երկրի եւ ժողովրդի պաշտպանութեան պրոբլեմի վրայ:

Ղարաբաղը թողնելով կղզիացած` առանց օրգանական կապի Հայաստանի հետ` Մոսկուան մեծապէս կը տկարացնէ Հայաստանի ինքնապաշտպանուելու կարելիութիւնները:

Իսկ մեր երկրի տերիտորիալ մարմինէն կտրելով ՆախիջեւանՇարուրը եւ յանձնելով Ադրբէջանին` նա գիտակցօրէն Հայաստանը դրած էր ռազմագիտօրէն զինաթափ վիճակի մէջ, թրքօ-թաթար կրակների միջեւ:

Հայ բոլշեւիկներն էլ մեզ պէս գիտէին, որ Հայաստանի համար աւելի մեծ եւ մահացու վտանգ գոյութիւն չունի, քան Նախիջեւանը:

Միասնիկեանի կառավարութիւնը իր անզօրութիւնը ու դաւաճանութիւնը արդարացնելու մտօք կը ճգնէր միամտացնել մեզ. «Եւ ոչ մի վտանգ Խորհրդային Նախիջեւանի կողմից չի կարող սպառնալ հայ գիւղացիութեան»:

Երկրորդ դեկլարացիան պարունակում է մի այլ խոստում:

Մեր վերջին զարկէն զգաստացած, Հ. ժող. կոմիսարների խորհուրդը առատութեան եղջիւր կը դատարկէր մեր ապստամբ գլխին: Մեզ տրուած քաղաքական բաւարարութիւնը կատարեալ դարձնելու միտումով, նա դիւանագիտական նրբութեամբ շօշափած է անգամ հայկական խնդիրը, մեզ խոստանալով հետեւեալ քաղաքական կանխոյթը` «մեր հայրենիքի բոլոր հատուածների վերջնական միացումը»…

Տեսնո՞ւմ էք, նա մեզ տալիս էր աւելին, քան ուզել էինք, քան կը սպասէինք:

Այլեւս բաւարարուած էր լեռնահայութեան ու իր առաջնորդի մեծ, այլ արդար փառասիրութիւնը:

Ի զուր չէր գործել հայ զէնքը:

Արդիւնաւորուած էին մեր երկամեայ ռազմական ճիգերը:

Այժմ մի նոր դեկրէտով չեղեալ կը յայտարարուէր` տարի առաջ, Մոսկուայի ներկայացուցիչ Լեգրանի եւ Հայաստանի միջեւ կնքուած չարաբաստիկ պայմանագիրը, որի զօրութեամբ Սիւնեաց աշխարհը թողնուած էր Ադրբէջանին: Քաղաքական այդ ակտից յետոյ, իր մայր երկրին միացած մեր յաղթական երկրամասը, մի ծանր հարկադրանքի տակ, խորհրդային իշխանութեան առջեւ պիտի բանար իր դռները:

Է՛լ անելիք չունէի ես:

Ինձ կը մնար ժողովրդին յայտնել, թէ կը վերադառնամ` եթէ Ադրբէջանը փորձեց իր թաթը երկարել դէպի Սիւնիք, եւ բաժանուել հայրենի լեռներից…

 

* Համագումարի արձանագրութիւններից:

** Դաշնակցական յայտնի գործիչ Յովհաննէս Տէր-Մարտիրոսեանի ծածկանունը: Ծան.՝ խմբ.:

*** Արձանագրութիւն` Լեռնահայաստանի եւ Խորհրդային Հայաստանի կառավարութեանց լիազօր ներկայացուցիչների բանակցութեանց, Ղալաջուղ. 1921թ. Մայիս:

**** Պատճէնը` Լեռնահայաստանի կառավարութեան:

***** Ի դիմաց վարչապետի` Ս. Մելիք-Եօլչեան:

****** 1921, Յունիս 19, N 106:

*7 «Խորհրդային Հայաստան», թիւ 106:

 

Գարեգին Նժդեհ