Ա. ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ
Հարց.- Ի՞նչպէս կը խմբաւորուին այն պատճառները, որոնք ծնունդ տուին հայ յեղափոխական շարժման:
Պատասխան.- Հայ յեղափոխական շարժման ծնունդ տուող պատճառները կը խմբաւորուին` ա)իբր առարկայական-եղերական իրականութիւններ, բ) իբր ենթակայական-հերոսական ոգորումներ: Առաջին կարգի իրականութիւնները հասունցուցին հայկական ճգնաժամը և ի վերջոյ, հայ ժողովրդի մեծագոյն զանգուածը ենթարկեցին օսմանեան բռնատիրութեան զարհուրելի նախճիրներուն: Երկրորդ կարգի ոգորումները ծայրայեղ յուսահատութեան մատնուած ժողովուրդը մղեցին ինքնափրկումի այլազան փորձերու և ի վերջոյ, բանաձևուեցան «ազատութի′ւն կամ մա′հ» նշանաբանով:
Ա. Առարկայական-եղերական իրականութիւններ
Հարց.- Ի՞նչ և որպիսի՞ պատճառներով հասունցաւ հայկական ճգնաժամը:
Պատասխան.- Հայկական ճգնաժամը հասունցաւ բազմաթիւ և բազմապիսի պատճառներով, որոնց էութեան հանգամանօրէն ծանօթանալը անհրաժեշտ է մեր պատմական, քաղաքական և հասարակական կեանքի կնճիռը վերծանելու տեսակէտէն: Այստեղ, սակայն, ստիպուած ենք գոհանալ անոնցմէ գլխաւորներու բնութագրմամբ, այն ալ` ամենահամառօտ կերպով:
Ահա, հայկական ճգնաժամը հասունցնող գլխաւոր պատճառները.
1.Բնա-աշխարհագրական.- Առաջաւոր Ասիոյ հիւսիս-արևմտեան մարզը գրաւող, իրանական և փոքր-ասիական սարահարթերու և Միջագետքի ու կովկասեան հարթավայրերու միջև տարածուող Հայաստանը հսկայակարկառ բարձրաւանդակ մըն է: Շնորհիւ իր յիշատակելի բարձրադրութեան` հայոց աշխարհը բնօրէն, կլիմայապէս ու տնտեսապէս խստօրէն կը զատորոշուի շրջակայ երկիրներէն, որով` արտաքուստ ունի միացեալ և ինքնուրոյն նկարագիր մը: Ներքուստ, սակայն, Հայաստանի բնութիւնը տարանջատական է: Արևելքէն արևմուտք երկարող չորս լեռնագօտիները (Հայկական Կովկաս, Հայկ. Պար, Ծաղկանց, Հայկ. Տաւրոս), ասոնց բազմաթիւ բազուկներու զուգահեռական ճիւղաւորումները և զիրար խաչաձևող կամ միմեանց հանգուցուող ենթաշղթաները, ինչպէս նաև առանձնակի կանգնած կամ այլևայլ շղթաներու նկատմամբ բաւիղներու դեր խաղցող կոներն ու հանգոյցները (Արարատ, Արագած, Սիփան, Սուկաւ, Բիւրակն, Նեբրովթ, Թոնդրակ, Մարաթու և այլն և այլն) կազմելով լեռնագրական արտակարգօրէն բարդ սիստեմ մը` կ’ընծայեն բարձրաբերձ լեռներով իրարմէ կտրուած հարիւրաւոր հովիտներու, ձորերու և կիրճերու բնաշխարհ մը: Լեռնագրական արտաքուստ կեդրոնահակ, ներքուստ կեդրոնախոյս այս իրականութեանց և բարձրաւանդակի սեպաձև դիրքի շնորհիւ` գետերն ալ, մեծ մասամբ, հակահոս են (Արաքսն ու Կուրը կը հոսին դէպի արևելք, Արածանին` արևմուտք, Եփրատը` նախ դէպի հարաւ-արևմուտք, ապա` դէպի հարաւ, Ճորոխը իր մանուածապատ չուն ի վերջոյ կ’ուղղէ հիւսիսին, արևելեան Տիգրիսը` [Ջերմ, Բոհդան] արևմուտքին, արևմտեան Տիգրիսը` արևելքին): Այսպէս` ջրագրորէն երկիրը չի ներկայացներ կեդրոնացեալ դրութիւն մը և կը բաժնուի ջրաբաշխական շարք մը մարզերու (Արաքս-Կուրի, Արածանի-Եփրատի, Ճորոխի, արևել. և արևմտ. Տիգրիսներու սիստեմներ, ինչպէս նաև Վասպուրական [Վանայ լիճ] և Կապուտան [Ուրմիոյ լիճ] աւազաններ): Ջրագրական այս ցանցերը, որոնք երկիրը կը բաժնեն վեց մարզերու, շնորհիւ երկրի լեռնագրական արտակարգօրէն տրոհիչ ազդակներու, անզօր են` իրենց շրջաններն անգամ ներքուստ միացնելու: Մայր գետերը նաւարկելի չեն և ոռոգման տեսակէտէ կը խաղան, ընդհանրապէս, աննշան դեր: Ամէն հովիտ, կիրճ կամ ձոր ունի իր առանձին «գետ»-ը կամ գետակներու խումբը և իր ոռոգչական կարիքները կը բաւարարէ «տեղական» ջրային միջոցներով:
Լեռնաջրագրական խստօրէն տարանջատական այս իրականութիւնները պառակտելով Հայաստանի բնութիւնը` պառակտիչ կերպով պիտի անդրադառնային հայ ժողովրդի հոգեբանութեան, ինչպէս նաև երկրի տնտեսական և քաղաքական ճակատագրին:
2. Ցեղաբանական-Ցեղագրական.- Հայոց ցեղային բաղկացութեան կամ ծագման մասին կան երեք գլխավոր տեսակէտներ. աւանդա-առասպելական, ըստ որու մեր նախահայր Հայկը կը սերի Նոյի որդիներէն Յաբեթի գծէն, որով` մենք, անոր յետնորդներս կը համարուինք յաբեթական-հայկազունք, պատմա-լեզուաբանական, ըստ որու փռիւգացոց ազգակից հայերը կը պատկանին հնդկաեւրոպական ցեղախմբի արևմտեան կամ եւրոպական ճիւղին, մարդաբանական, ըստ որու հայոց ցեղային բաղկացութեան հիմնական տարրը արմենօիդ, նախահայկական, կապադովկեան, հեթիտական, ալպեան-դինարեան և այլ յորջորջումներով ծանօթ մարդկային ցեղատիպն է, իսկ օժանդակ տարրերը` հիւսիսական (նորտիկ) արիներու և նախահայկական Հայաստանի բնիկներու (գլխաւորաբար` ուրարտացիներու) ցեղային գծերը: Կասկածէ դուրս է, ուրեմն, որ հայ ժողովուրդը կը ներկայացնէ տարբեր ցեղերու (սակայն մի′շտ սպիտակ) պատկանող մարդկային խմբակցութիւններու համախառնում մը: Սակայն, շնորհիւ երկրի տարանջատական և դժուարահաղորդ բնութեան` այս համախառնումի առաջընթացը (պրոցէս) տեղի ունեցաւ չափազանց դանդաղ և մինչև վերջն ալ չյանգեցաւ կատարեալ միաձուլումի: Ցայսօր ալ «հայ» անուամբ ծանօթ մարդկային խմբաւորումները ո′չ մարմնապէս են նոյնատիպ, ո′չ ալ` հոգեբանօրէն: Կան «հայատիպ» կարճագլուխներ (ճնշող մեծամասնութիւն), կան «արիատիպ» երկարագլուխներ (նշանակալից փոքրամասնութիւն), կան մերթ կարճ — մերթ երկարագլուխ և ընդհանրապես կարճահասակ թխատիպներ (աննշան փոքրամասնութիւն) և վերջապէս, այնպիսիք, որոնք շէկ ընչացքի հետ` ունին թուխ գլխամազ կամ թուխ երեսամորթ և սպիտակ մարմին կամ կը ներկայացնեն այլազան ցեղերու ժառանգական յատկութեանց խճանկար մը (մոզայիք): Այս համեմատութեամբ աչքի կը զարնեն նաև հոգեբանական ներհակ գծերու, խառնուածքի, նկարագրի, հակումներու և այլն բևեռացումներ` ծայրայեղ գաղափարապաշտներ և այլանդակօրէն գծուծ նիւթապաշտներ, զմայլելի այլասէրներ և ընչաքաղց եսասէրներ, խաղաղաբարոյ, ստրկամիտ ու կրաւորական հլուներ և ըմբոստ, խռովայոյզ ու վճռաշունչ ոգիներ և այլն, և այլն:
Ցեղերու աւելի սերտօրէն միաձուլուելու գործը դժուարացաւ մանաւանդ ա′յն պատճառով, որ հայութեան ազգային բաղկացութեան տարրերը իրենց բնական ու տնտեսական միջավայրով, զբաղումով ու կենցաղաձևով տարբեր ճակատագիր ունեցան: Նախահայկական Հայաստանի բնիկները, տեղի տալով հայերու աստիճանական թափանցումին, աւելի′ և աւելի′ մղուեցան դէպի լեռնավայրերը և դարձան` դժգոհ խաշնապահներ: Հայերը, հաւանաբար Հոմերոսի Իլիականի մէջ աղօտօրէն յիշուած «արիմներ»-ը (որոնք 9-րդ դարուն Ն.Ք. արդէն հաստատուած պիտի ըլլային Եփրատի ափերուն) զետեղուեցան մեծ գետերուն ընդերկար տարածուող արգաւանդ հովիտներուն մէջ և դարձան` խաղաղաբարոյ երկրագործներ: Աւելի ուշ ներխուժած որսորդ և ռազմասէր արիները նախ` իրենց զինուորական իշխանութեան ենթարկեցին թէ′ հովտաբնակ երկրագործ «արիմներ»-ը, թէ լեռնական խաշնապահ ուրարտական ցեղերը, ապա` համեմատաբար ընդարձակ հովիտներու մէջ ոստաններ հիմնելով, դարձան մշակութագործ ուժ և մեծ ճիգերով ու դժուարութիւններով, իրենց քաղաքակրթութիւնը պարտադրեցին երկրի արիմական և ուրարտական ցեղերուն: Այսպէս սկսաւ հայ կամ արմէն ժողովրդի ազգային կազմաւորումը և հետագային նաև` ազգային ամբողջացումը: Արիներու ազգակերտումի ճիգերը, սակայն, հանդիպեցան բնական արգելքներու (երկրի պառակտիչ իրականութիւններ և յատկապէս լեռնական ուրարտացիներու ընդդիմութիւն) և է. կամ Զ. դարուն Ն.Ք. սկսուած հայացման գործը վերջացաւ հազիւ Թ. դարուն Յ. Ք.- մէկ ու կէս հազարամեակ:
3. Քաղաքական-Տնտեսական.- Հայացումը, սակայն, չկրցաւ արմատախլել «ձուլուած» ցեղերու միջև գոյութիւն ունեցող հոգեբանական խորթութիւնը և հակամարտութիւնը, չկրցաւ յաղթահարել երկրի պառակտիչ բնութեան խոչընդոտ-ազդակները և ստեղծել տնտեսական սերտ գործակցութիւն կամ քաղաքական միանման, համազգային իդէալ: Մեծ հովիտներու համեմատաբար աւելի′ շուտ և աւելի′ սերտօրէն միմեանց ձուլուած տարրերը – հայ-արմէնները — Այրարատի ղեկավարութեամբ ու Տարօնի մշտատև օժանդակութեամբ — հանդիսացան համահայկականութեան և Հայաստանի քաղաքական միութեան գաղափարի դրօշակակիրը, մինչ լեռնաբնակ զանգուածները շարունակեցին մնալ կեդրոնախոյս: Հայաստանի քաղաքական պատմութեան ողբերգութիւնն ամէնէն առաջ պայմանաւորուեցաւ ա′յն փաստով, որ բարձր մշակոյթ ստեղծելու կարելիութենէն զուրկ և սակաւաթիւ լեռնաբնակները կը բռնէին երկրի տարածութեան աւելի քան 2/3-ականը ընդգրկող լեռներն ու լեռնաստանները, մինչ մշակութագործ և ստուարաթիւ հովտականներուն կը մնար հողի հազիւ 1/3-ականը կազմող հովիտներու շարքը: Միւս կողմէ, հովիտները, ինչպէս յիշուեցաւ, բաժան-բաժան էին և իրարմէ կտրուած բարձրաբերձ լեռներով, իսկ լեռներն անառիկ էին, դժուարամատչելի և ըստ ամենայնի յարմար` քաղաքական անհատականացման: Այս պատճառներով կեդրոնական իշխանութեան կապը շրջաններու հետ կրեց ո′չ թէ օրգանական, այլ իրաւախոհական բնոյթ:
Տնտեսական պայմաններն ալ աւելի քան աննպաստ էին միաձոյլ պետական կառոյց մը ստեղծելու համար: Բարձրաւանդակի ներքին մասերուն մէջ ընդարձակ դաշտավայրերու, ջրաբաշխական կեդրոնացեալ և կեդրոնացուցիչ ցանցերու և հաղորդակցութեան նպաստաւոր ուղիներու – ցամաքային թէ ջրային – չգոյութեան պատճառաւ առաջ չեկան տնտեսական մեծ կեդրոններ – քաղաքներ: Ոստանները մնացին, գլխաւորաբար, իրենց հովիտներու «մայրաքաղաք»-ներ և չկրցան իրենց ձգել ամբողջ երկրի տնտեսական կեանքի երակները: Հովիտներն ալ շնորհիւ իրենց արգաւանդութեան տնտեսապէս ինքնաբաւ էին, որով` բարիքներու փոխանակութեան պահանջը սուր կերպով չզգացուեցաւ և ներքին առևտուրը չզարգացաւ: Ի հետևումն այս իրողութեան, յատկապէս եզերական նահանգներու տնտեսական շահագրգռութիւնը թափանցեց բարձրաւանդակի սահմաններէն դուրս և աւելի′ բորբոքեց քաղաքական պառակտումի կիրքը: Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանը տնտեսապէս մի′շտ ալ մնաց մանրանկարային աշխարհ. հարստութիւնը չկեդրոնացաւ և հովիւներու ու երկրագործներու ժողովուրդը` միշտ ալ հակամէտ գտնուեցաւ տնտեսական, որով նաև` քաղաքական անհատապաշտութեան:
4.Համաշխարհային-ռազմա-հաղորդակցական.- Բնօրէն Հայաստանը ե′ւ հանգոյց մըն է, ե′ւ պատնէշ մը Հին Աշխարհի երեք ցամաքամասերու միջև, որով` որքան ալ իր բարձրաւանդակային բնութեան շնորհիւ դժուարահաճ` այնուամենայնիւ, ցամաքային կարճագոյն ուղին` Արևելքի և Արևմուտքի, Հիւսիսի և Հարաւի միջև:
Ցեղագրօրէն Հայկ. Բարձրաւանդակը կը բաժնէր մոնգոլներու և սեմական ժողովուրդներու հարթաշխարհները մէկ կողմէ, իրանական և արևմտեան արիներու (կամ միջերկրականեան և ալպեան ցեղերու) հայրենիքները միւս կողմէ, որով` ցեղերու շարժը տեղի պիտի ունենար նաև Հայաստանի վրայով:
Այն շրջանին, երբ հայ ժողովուրդը և Հայաստանի քաղաքական կեանքը կը կազմաւորուէին, աշխարհի քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կեդրոնը Միջերկրականի աւազանն էր: Հայկ. Բարձրաւանդակը այս աւազանի շուրջը գտնուած բնական ամրութեանց ամենահուժկու կարկառումն է: Որով` յաչս աշխարհակալ ուժերու, որոնք ի խնդիր այս աւազանի, յարձակողական կամ պաշտպանողական կռուի մէջ էին, Հայաստանը կը ստանար ռազմագիտական ճակատագրական կէտի մը նշանակութիւնը: Հայաստանը հայրենիքն էր աշխարհի ամէնաարագասլաց նժոյգներու, որով` ան ռազմագիտական եզակի դիրքի հետ` աշխարհակալ ժողովուրդներուն կը խոստանար նաև` ռազմական գուպարներու մէջ յաճախ բախտորոշ դեր խաղցող` սրընթաց ձին:
Տնտեսապէս ալ Հայաստանը նուազ գրաւիչ չէր: Մեծ մասամբ անտառազուրկ և ալպեան փարթամ բուսականութեամբ ծածկուած լեռները կը շարժէին ամէն կողմ վխտացող բանակներու և գաղթային կարաւաններու, ինչպէս նաև բուսականութեամբ աղքատ մերձակայ աշխարհներու վաչկատուն և խաշնապահ ցեղերու նախանձը:
Հարց.- Ի՞նչպէս կերպարանաւորուեցաւ հայկական ճգնաժամը:
Պատասխան.- Տրոհական` ուժերը պառակտող ու ջլատող վերոհիշեալ գործօններու և արտաքին թշնամիներու յարատև յարձակումներու շնորհիւ` Հայաստանը դարձաւ ներքին պայքարներու և աշխարհակալ ուժերու, ինչպէս նաև այլևայլ վաչկատուն ցեղերու խելայեղ բախումներու թատերավայր — ճշմարիտ կրկէս մը, ուր յաղթելով ու ոչնչացնելով կամ պարտուելով ու ոչնչանալով իրարու յաջորդեցին այլազան ազգերու բանակները կամ գաղթային կարաւանները:
Ամփոփենք այս ահարկու ուպարներու հետևանքները կամ հայկական ճգնաժամի աստիճանական զարգացման պարբերակները` հետևեալ կէտերու մէջ.
1․ Միութեան նպատակով եղած ռազմական (օր. Տիգրան Մեծ), կրօնական (քրիստոնէացում) և մշակութային (գիր ու գրականութիւն) շարք մը փայլուն և խիզախ փորձերը չկրցան ներանջատական բնութիւն ունեցող Հայաստանի քաղաքական կեանքը տևականապէս կեդրոնացնել: Բնական նոյն գործօններու քմահաճոյքի և ամէն գնով բարձրաւանդակին տէր դառնալու մոլուցքի հետևանքով` բոլոր ժամանակներու աշխարհակալ ուժերն ալ ընդարմացան և իվերջոյ, ստիպուեցան Հայաստանը բաժնել միմեանց միջև (պարսիկներ և Հռովմ, պարսիկներ և Բիւզանդիոն, արաբներ և Բիւզանդիոն, պարսիկներ և օսմանեան թուրքեր և վերջապէս` պարսիկներ, օսմանեան թուրքեր և ռուսներ): Այսպէս` անյաղթահարելի մնաց Հայկական Բարձրաւանդակի տարօրինակ քմահաճոյքը. ո′չ հայերը կրցան անոր տէր մնալ, ո′չ ալ` արտաքին ուժերը յաջողեցան ամբողջովին և տևականօրէն զայն հպատակեցնել իրենց քաղաքական և ռազմական դրօշին:
2. Բարձրաւանդակի քաղաքական բաժանումէն ծագում առաւ մեր կեանքի ամէնաաղիտաւոր պատմական չարիքը – օրիէնտացիոններու հակամարտութիւնը, որ զանազան փոփոխակներով հասաւ մինչև մեր օրերը և ջլատեց մեր ազգային ուժերն ու քաղաքական կամքը: Սկզբնական շրջանին և միջին դարերուն, երբ ի բնէ մարտաշունչ և քաջարի հայ ժողովրդի ռազմական կորովը տակաւին բարձր էր, օրիէնտացիան և օտարներուն հարկատու իշխանութեանց սիստեմը` հայերուն պատճառեցին ռազմական ուժի արտաերկրային տարածում, Հայաստանէն դուրս փառք նուաճելու արկածախնդրութիւն և քաղաքական ուշադրութեան ցրում:
Բիւզանդական գահի վրայ փայլեցան մեծատաղանդ հայ կայսրեր, արիատիպ հայ զօրավարներու հանճարը ի սպաս դրուեցաւ ուրիշ ժողովուրդներու հզօրութեան, և վերջապէս, այլևայլ դրօշներու տակ հայկական խրոխտ լեռներէն իջաւ հայոց աշխարհասասան այրուձին (հեծելազօր) և իր երիվարի սմբակներուն տակ կոխկրտեց բազմաթիւ ցեղեր` հիւսիսային Ափրիկէէն մինչև Դանուբի ափերը, Թուրքեստանէն մինչև Իտալիա: Այսպիսով, սակայն, սպառեցաւ ազգի ռազմական կորովը և բուն հայրենիքը զրկուեցաւ ո′չ միայն քաղաքական միութեան իդէալը իրականացնելու, այլև ինքնապաշտպանուելու կարելիութենէն: Ռազմական ուժերու այս տարածումին, բնականօրէն, շուտով պիտի յաջորդէր սպառւող երկրի զաւակներու զանգուածային արտագաղթը: Հայաստանը նուաճող օտար ուժերը ամէնէն առաջ նպատակադիր եղան կողոպտել, նսեմացնել և կործանել արիաբնակ ոստանները: Ասոնց, յաճախ, միացաւ Հայաստանի բնութեան մէկ ուրիշ պատուհասը – երկրաշարժը: Զանազան ժամանակներու ընթացքին քաղաքական գործունէութեան և ռազմական ոգորումներու ընդունակ տարրերը կամ ինկան հայրենի ոստաններու փլատակներուն տակ կամ արտագաղթեցին (օրկ. Ռուբինեանք) կամ բարձրացան լեռները, ստեղծեցին ամրոցային սիստեմ մը և դարձան երկարատև ըմբոստութեան և հերոսական փոթորկումներու ազդակ մը: Այսպիսով, արիացեղ հայերու մէկ մասին հետ` հայոց քաղաքական իդէալի դրօշը բարձրացաւ լեռնային ամրոցներու վրայ, իսկ ոստաններէ զրկուած հովիտները վերածուեցան տկար գիւղախումբերու: Լեռնային ամրոցն ու հովտական գիւղը, սակայն, բաւական չէին քաղաքական լուրջ կառոյց մը ստեղծելու: Քաղաքներու պակասը աւելի զգալի դարձուց ազգային քաղաքական միութեան թելերու իսպառ կտրատումը: Ոստաններու կործանումին յաջորդեց լեռնային բերդերու և ամրոցներու անկումը և բնակչութեամբ նօսրացած, ռազմապէս հիմնովին սպառուած Հայաստանի հորիզոնին իջաւ ստրկութեան թանձր խաւարը:
3. Այս իրադարձութեանց շնորհիւ, տակաւին 10-րդ դարուն, ասպարէզ բացուեցաւ դաշտաբնակ և լեռնական երկու վաչկատուն ժողովուրդներու – թաթարներու և քիւրդերու: Մոնգոլ թաթարները արևելքէն բախեցին Արաքսի ընդարձակ հովիտներու դուռը, արիացեղ քիւրդերը` հարաւէն իրենց հօտերը քշեցին դէպի հայկական լեռներու հարուստ արօտավայրերը: Հայաստանի ցեղագրական պատկերն սկսաւ փոխուիլ. թաթարները սկսան հայերը վտարել արևելեան Հայաստանի դաշտերէն, քիւրդերը` արևմտեան Հայաստանի լեռներէն: Այս տեսակէտէն, սակայն, ճակատագրական դարձաւ պատմական ա′յն փաստը, որ ԺԶ. դարուն, Հայաստանի արևմտեան մասն անցաւ օսմանցի թուրքերուն, իսկ արևելեանը` շարունակեց մնալ պարսկական դրօշի տակ: Երկու ախոյեանները – Պարսկաստան և Թուրքիա — Հայկական Բարձրաւանդակում միմեանց դէմ ամուր կռուաններ ձեռք բերելու համար ուժ տուին հայութեան համար ճակատագրական և հետևանքներով ընդհանրապէս առեղծուածային քաղաքականութեան մը: «Արիական» պարսիկները առաջ քշեցին թուրք, դաւանօրէն շիա թաթարները, թաթարածին օսմանցիները` ցեղօրէն «արիական», դաւանօրէն սիւննի քիւրդերը: Միւս կողմէ, պարսիկներն իրենց երկրի տնտեսութիւնն ու մշակոյթը զարգացնելու, օսմանցիները Մարմարայի և Եգէական ծովու շուրջը յոյներու տնտեսական և մշակութային ազդեցութիւնը չէզոքացնելու համար` բռնագաղթով կամ Հայաստանի մէջ անտանելի պայմաններ ստեղծելով` քշեցին կամ հրապուրեցին հայ զանգուածները դէպի Պարսկաստանի խորքերը, արևմտեան Անատոլու, Կ.Պոլիս և Թրակիա: Ռուսաստանը, որ նախորդ դարուն արդէն հիւրընկալած էր հայկական գաղութ մը, 19-րդ դարու սկիզբներուն մօտեցաւ արևելեան Հայաստանին: Հայերը, որոնք շատ վայրերու մէջ (յատկապէս Արցախ-Սիւնիք) արդէն ոտքի ելած էին պարսկա-թաթար բռնութիւններու դէմ` ռուս-պարսկական պատերազմէն յետոյ` կեդրոնացան Ռուսիոյ անցած Այրարատեան աշխարհը, որու դաշտային մասը Շահ Աբբասի բռնագաղթէն ի վեր, գրեթէ, զուտ թաթարական հովիտ մը դարձած էր: Յետ այնու, ռուս-տաճկական յաջորդական պատերազմներու հետևանքով արևելեան Հայաստանի հայութիւնը աւելի ստուարացաւ, սակայն, ի վնաս արևմտեան կամ թուրքաց Հայաստանի: Տասնևիններորդ դարու վերջերուն, երբ կը սկսէր հայ յեղափոխութիւնը, Հայաստանը ցեղագրօրէն կը ներկայացնէր ողբալի պատկեր մը:
Պարսկական Հայաստանը, գրեթէ ամբողջովին, վերածուած էր թաթարական շրջանի մը: Ռուսական Հայաստանէն Արաքսի և Կուրի միջին հոսանքներու ընդարձակ հովիտները` մեծ մասամբ, իսկ այս գետերու ստորին հոսանքի մարզը (դաշտային Արցախ և Փայտակարան) ամբողջովին` դարձած էին թաթարական երկիրներ: Հայկական Կովկաս լեռնագօտին ալ միատարր չէր. այստեղ, ընդհանրապէս կը գերակշռէին հայերը, սակայն թաթարներն ալ աչքառու թիւ մը կը ներկայացնէին: Թուրքական Հայաստանի երեք լեռնագօտիներէն Ծաղկանցը` զուտ քրդաբնակ էր: Հայկ. Պարի արևելեան մասը նոյնպէս քրդական նկարագիր ունէր, արևմտեան մասի հիւսիսային շղթաներու մարզը` հայ-թուրքական, հարաւայինը` հայ-քրդական: Հայկական Տաւրոսը կը ներկայացնէր հայ-քրդական խառն բնակչութիւն մը: Հրաբխային մեծ զանգուածներէն Արարատը և Սիփանը ամբողջովին քրդաբնակ էին, մնացեալները` մեծ մասամբ Արածանիի զգալապէս հայկական հովիտները` վիճելի դարձուցած էին քիւրդերը, Եփրատի` թուրքերը: Տիգրիսէն հարաւ ընկած ընդարձակ դաշտերը բնակուած էին քիւրդ և այլ իսլամ ժողովուրդներով, հիւսիսային հովիտները ունէին մեծաւ մասամբ հայ-քրդական խառն բնակչութիւն: Այսպէս` թուրքաց Հայաստանի ռազմագիտական նշանակութիւն ունեցող գրեթէ բոլոր կէտերը, անցած էին քիւրդերու ձեռքը. տնտեսապէս նշանակալից վայրերը վիճելի դարձած` հայերու, քիւրդերու և թուրքերու միջև: Չկայ իրականութեան մօտեցող ոևէ վիճակագրութիւն, սակայն տարակոյսէ դուրս է, որ երկրի տարածութեան աւելի քան 2/5-ը անցած էր ազգաբնակչութեան հազիւ 30%-ը կազմող քիւրդերուն (ղզլբաշներն ու զազաներն ալ հաշուած), մինչև հայերը, որոնք կը կազմէին ընդհանուր ազգաբնակչութեան գրեթէ 40%-ը, իրենց ձեռքը կը պահէին հողի հազիւ 2/5-ը, մնացեալ 1/5-ը գրաւած էին ազգաբնակչութեան 26%-ը կազմող թուրքերն ու այլևայլ մանր ժողովուրդները, որոնք կը կազմէին բնակչութեան 4%-ը:
4. Ցեղագրական պատկերի այս փոփոխումը, որ տեղի ունեցած էր հողերու բռնագրաւմամբ, անգթութեանց մատնուած հայ զանգուածներու փախուստով, բռնագաղթով, բռնի իսլամացմամբ և այլազան նախճիրներով, յատկապէս 19-րդ դարուն թուրքաց Հայաստանը վերածեց դժոխքի մը: Հայերը, որոնք ենթակայ էին թուրք-քրդական կրկնակի լուծին և կարգ մը շրջաններու մէջ վաղուց ի վեր կը ճաշակէին «խաֆիրական» նողկալի դրութեան դառնութիւնները, ռուսական առաջխաղացման շնորհիւ քաղաքականապէս դարձան կասկածելի տարր: Այս պարագան աւելի′ խորացուց տնտեսական կենցաղաձևերու տարբերութեամբ, ընդհանուր շահերու և կրօնական ու բարոյական ըմբռնումներու ներհակութեամբ պայմանաւորուած վիհը: Հայոց ողբերգութիւնը կատարեալ դարձաւ շնորհիւ ա′յն իրողութեան, որ թուրքաց Հայաստանը ռուսական վտանգի դէմ ներքուստ ապահովելու (իմա′ հայերը մաքրելու) օսմանեան քաղաքականութիւնն ու երկրի իսլամ ցեղերու տնտեսական շահերը զուգահեռուեցան: Հայաստանի կուրծքին վրայ կը դեգերէին ռուս թուրքական պատերազմներու հետևանքով Կովկասէն փախած կամ տաճիկներու ցանկութեամբ արտագաղթած իսլամ «մուհաճիր»-ներու խումբերը, որոնք հող կը փնտռէին և ապրելու միջոցներ: Բնականաբար և կառավարութեան դրդումով անոնց ուշադրութիւնը կը կեդրոնանար կամ կը կեդրոնացուէր հայ գիւղի և հայ գիւղացու տնտեսութեան վրայ: Կը սկսուէր բռնագրաւումի և կողոպուտի նոր շրջան մը: Միւս կողմէ քիւրդերը, որոնք արդէն նուաճած էին լեռնային շրջաններու մեծ մասը, հակում ունէին հովիտները իջնել, իսկ քաղաքներու մէջ կուտակուած անստեղծագործ և սեփական աշխատանքով ինքնապահ դառնալու անընդունակ թուրք տարրերը, որոնք շնորհիւ քաղքենի հայ առևտրականներու մրցման և օսմանեան պետական գանձարկղի սնանկութեան, ո′չ փերեզակութեամբ կրնային ապրիլ, ոչ ալ` պետական պաշտօններով, ի վերջոյ, մեղկ ու հեշտալից կեանքի մը կարիքներն ապահովելու միակ միջոցը կը համարէին հայ գիւղի ճորտացումը: Այսպիսով` ամէն կողմէ կը սեղմուէր հայաբնակ հովիտը և կը սրուէր հողային հարցը: Հայը, որ երեք ճակատի վրայ ալ ստիպուած էր ընդդիմանալ, յաչս յարձակողներու, դարձաւ ընդհանուր թշնամի, իսկ վերջիններու միջև ստեղծուեցաւ «տնտեսական շահերու նոյնութիւն». պարագայ մը, որ անխուսափելի դարձուց իսլամ ցեղերու միասնական ճակատը:
Այստեղ` գաղտնիքը ա′յն իրողութեան, որ իսլամ ցեղերէն այլապէս թուրքին ամէնէն խորթ և ներհակ քիւրդը հանդիսացաւ տաճկօրէն ըմբռնուած համիսլամականութեան միակ հաւատարիմ զինակիցը` մինչև Թուրքիոյ հայոց ողբերգութեան աւարտումը: 19-րդ դարու վերջերուն այս զինակցութիւնը սրբագործուեցաւ «Համիդիէ»-ի զօրագունդերու կազմակերպումով և հայերը ոչնչացնելու տաճկական ծրագիրը որդեգրուեցաւ քիւրդերու կողմէ` իբր կրօնական պարտականութիւն մը և քաղաքական իդէալ մը: Յետ այնու աւելի′ սիստեմատիկ կերպով շարունակուեցաւ ոչնչացումի գործը: Կողոպուտին, «խաֆիրական» չարագործութեանց, տուրքերու անտանելի բեռին` միացաւ մոլեռանդ խուժաններու տնտեսական սադիզմը` հրկիզում արտերու, կալերու, գիւղերու, շուկաներու (Վանայ շուկան հրկիզուեցաւ 1876-ին), անգամ գոմերու և փարախներու, քանդում առուներու` անջրդութեան դատապարտուած արտերու հունձքը փճացնելու նպատակով: Ասոր զուգահեռուեցաւ վարչական սադիզմը` տուրքերու գանձումը գանահարութեամբ, բանտարկութեամբ և մարմնական հրէշային խոշտանգումներով, անարգանքով ու պղծումով: Լայն ասպարէզ բացուեցաւ ջարդարարական ու բարոյական սադիզմին` ողջակիզում այրերու և մանուկներու, տարերային դարձած անհատական կամ խմբական սպանութիւններ, հայ օրիորդներու և կանանց բռնաբարութիւն և առևանգում: Սովորական դարձաւ կրօնական զգացումներու անարգման և պատմական կոթողներու կործանման սադիզմը` սրբավայրերու պղծում և քանդում, հոգևորականներու լլկում և խոշտանգում և վերջապէս` հանապազօրեայ հայհոյանքը…Ռազմապէս կորովաթափ եղած ժողովուրդը, որ բացի կրաւորական ընդդիմութենէն այլ իրաւունք և հնարաւորութիւն չունէր, անձնատուր եղաւ յուսահատական աղօթքի մը «Տէ′ր, ա′ռ մեր հոգին կամ փրկէ′ մեզի», ապա` իր վիրաւոր սիրտը և աղերսող հայեացքը ուղղեց հզօր Եւրոպային, որ Հայաստանի մէջ ամէն ժամ խաչուող, անարգուող, տկար ու անզօր «Տէր»-ը «կը պաշտէր»…
5. Տասնևիններորդ դարը ճակատագրական եղաւ նախ այն պատճառով, որ Պարսկաստանը դադրեցաւ աշխարհակալ ուժ մը ըլլալէ և կարելիութիւն ընծայեց թուրքերուն իսլամի մենատէրը դառնալու, ապա այն, որ սրուեցաւ ռուս-թուրքական պայքարը: Ռուսաստանի ներկայութիւնը թուրքաց Հայաստանի սահմաններուն, որ հայերուն փրկութեան յոյս ներշնչեց, իսկ տաճիկներուն` քաղաքականապէս ոչնչանալու սարսափ, Եւրոպայի մէջ առաջ բերաւ Հայաստանի համար կործանարար բարդութիւններ: Արևմտեան պետութիւնները (Անգլիա և Ֆրանսիա), որոնք ռուսական առաջխաղացումը դէպի Կ. Պոլիս և Հայկական Բարձրաւանդակ իրենց աշխարհակալութեան հիմերը խախտող վտանգ մը կը համարէին` հիւսիսի յորձանքին դէմ թումբ մը կանգնեցնելու մտահոգութեամբ` Խրիմի պատերազմին զէնքով միջամտեցին ի նպաստ Թուրքիոյ և 1856ին Փարիզի հաշտութեամբ դուրս հանեցին ռուսական բանակները թուրքաց Հայաստանի սահմաններէն: Նոյն չարաբաստիկ դերը խաղաց Անգլիա 1878ին Բերլինի Վեհաժողովին մէջ, սակայն այս անգամ Գերմանիոյ օժանդակութեամբ: Հայ զօրավարներու գլխաւորութեամբ Բարձր Հայք մտած ռուս զօրքերը կրկին ձեռնունայն վերադարձան, բայց ատով աշխարհակալ ուժերու շահերու բախումը աւելի սրուեցաւ: Անգլիա, որ ի վարձատրութիւն Թուրքիոյ «ամբողջականութիւնը» երաշխաւորելու ճիգին` ոտք դրաւ Կիպրոսի վրայ, օր մըն ալ այստեղէն Եգիպտոս և ապա Իրաք թափանցելու հեռանկարով Հնդկաստանը և հետագային ուրուագծուած KKK (Կապ-Կահիրօ Կալկիւտ) երկաթուղագիծը ապահովելու համար ամէն կերպ շարունակեց ընդդիմանալ ռուսական նուաճումին: Միւս կողմէ արևելքի մէջ ամուր կռուան մը ձեռք բերելու առաջադրութեամբ և ապագային BBB (Բերլին-Բաղդադ-Բոմբէյ) երկաթուղագծի երազը որոճալ կարենալու համար` հրապարակ նետուեցաւ Գերմանիա` խաչաձևելով թէ′ անգլիական, թէ′ ռուսական հաշիւներն ու շահերը: Ռուսաստանը, որ իր աշխարհագրական դիրքի և ցամաքային պետութիւն մը ըլլալու հանգամանքին շնորհիւ առանձին յարմարութիւններ ունէր նուաճելու Հայկական Բարձրաւանդակը` կը հանդիպէր թէ′ անգլիական, թէ′ գերմանական ընդդիմութեան: Անգլիա, որ ծովային պետութիւն մըն է, ո′չ յաւակնութիւն, ո′չ ալ ցանկութիւն ունէր բազմիլ Հայկ. Բարձրաւանդակին վրայ: Գերմանիա, որ Թուրքիոյ մէջ ռազմա-քաղաքական նուաճումներ ընելու համար Աւստրիոյ և Բալկաններու վրայէն անցնելէ զատ` անգլիական, ֆրանսիական և ռուսական ընդդիմութիւնը պիտի յաղթահարէր` ի տես մեծամեծ դժուարութիւններու, հակեցաւ խաղաղ թափանցումի քաղաքականութեան` սիրաշահելով տաճիկները և յուսալով օգտագործել անգլևռուս հակամարտութիւնը: Շահերու այս ներհակութեանց շնորհիւ տաճիկները բարենորոգչական քանի մը ձախաւեր փորձերէ յետոյ, դիւրութիւն գտան կառչիլ համիսլամականութեան գաղափարին: Վերջինս (համիսլամականութիւնը), որ քաղաքական պատրանք մըն էր` ճի′շտ է արձագանգ չգտաւ իսլամի բուն կեդրոնին` արաբական աշխարհին մէջ, սակայն «անձեռնմխելի գօտի» դարձած թուրքաց Հայաստանի հայութեան համար հանդիսացաւ կազմակերպուած չարիք մը: Եւրոպական դիւանագիտութիւնը, որ Բերլինի Վեհաժողովին մէջ արդէն հաստատագրած էր, թէ թուրքաց Հայաստանի հայ ժողովուրդը զուրկ է «կեանքի», «պատուի» և «գոյքի» ապահովութենէ, այլապէս փարիսեցիական և անիմաստ 61-րդ յօդուածով գրգռեց տաճիկները հայերու դէմ և վերջիններս մատնեց իսլամական յաւելեալ մոլեռանդութեան: Նոյն այդ Բերլինի Վեհաժողովի շրջանին` մասամբ քաղաքական տհասութեան, մասամբ եւրոպական պետութեանց ներհակութեան շնորհիւ` հայերն ալ հետևեցան տարբեր օրիէնտացիոններու: Թուրքաց Հայաստանի բազմաչարչար ժողովուրդը և կովկասահայ զանգուածներն (ու առաջաւոր մտաւորականութիւնը` Գր. Արծրունիի գլխաւորութեամբ) ռուսական օրիէնտացիա ունէին: Պոլսահայ մտաւորականութեան մեծագոյն մասը, ինպէս նաև ժամանակի հայոց կաթողիկոս Գէորգ Դ.-ը ռուսատեաց էին և ազգի փրկութեան յոյսը կը կապէին Անգլիոյ կամ կ’ակնկալէին անգլևթուրք համագործակցութենէն: Զգացումներու այս բևեռացումը հայերը քաղաքականապէս կասկածելի դարձուց թէ′ Անգլիոյ, թէ′ Ռուսիոյ աչքին: Անգլիական տեսակէտով թուրքաց Հայաստանի հայութիւնը ռուսական դրօշի ծածանումը Տաւրոսի վրայ և Միջերկրականի ափերուն երազող տարր մըն էր: Մինչ պոլսահայ մտաւորականութեան ելոյթները ռուսերուն կասկած կը ներշնչէին` հայ զանգուածներու ռուսասիրական զգացումներու անկեղծութեան մասին: Վրայ հասաւ նաև ռուսերու բարեարած բուլգարներու ցարական դիւանագիտութեան պատճառած հիասթափութիւնը, ինչպէս նաև «Պոլոժէնիէ»-ի դրութենէն ընդհանրապէս դժգոհ հայոց ծառացումը դպրոցներու փակման կարգադրութեան դէմ (1885-ին): Այնուհետև այլևս արգելք չկար, որ հայերու «աւանդական պաշտպան» Ռուսաստանը որդեգրէր «Հայաստան` առանց հայու» քաղաքական նշանաբանը: Այսպէս` հայկական մարտիրոսագրութեան հանդէպ պաշտօնական Եւրոպան եղաւ աւելի քան սառնասիրտ. պարագայ մը, որ քաջութիւն ներշնչեց տաճիկներուն` կրկնապատկելու իրենց անգթութիւնները, իսկ յուսահատութեան մատնուած հայերը մղեց ա′յն համոզումին, թէ չկայ օգնութիւն ո′չ երկինքէն, ո′չ ալ երկրէն, թէ խուլ է, անզգայ, եսապաշտ և նիւթակրօն եւրոպացիներուն պաշտած «Տէր»-ը, թէ «միայն զէնքով կայ հայոց փրկութիւն»: Իրերու տրամաբանական զարգացումով ձև կը ստանար մեր կեանքի քաոսը. պատմութեան երկաթեայ կրունկներուն տակ ճզմուած ժողովուրդի կուրծքէն տարերայնօրէն կը ժայթքէր ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԵԱՆ ՀՐԱԲՈՒԽԸ…
Բ. Ենթակայական-հերոսական ոգորումներ
Հարց.— Ի՞նչ դեր խաղաց և որպիսի՞ արտայայտութիւններ ստացաւ ենթակայական տարրը` հայ յեղափոխական շարժման խմորումի մէջ:
Պատասխան.- Ո′չ ճակատագրական, սակայն նշանակալից դեր մը, որ արտայայտուեցաւ տառապանքը ցեղօրէն ապրել տալու, հոգեբանական բեկում առաջ բերելու, ժողովրդի մտաւոր մակարդակը բարձրացնելու, անոր բարոյական ու մարտական կորովը վերականգնելու, ընդվզումի ոգին հրահրելու, դժբախտաբար, մեծ մասամբ անկազմակերպ փորձերու և ճիգերու շարք մը:
1. Մտաւորական շարժում.— Այն ժամ, երբ երկրի մէջ ԺԲ. դարու վերջէն սկսած մտաւոր անկումը մշակութասպան բռնակալութիւններու նիւթած յարաճուն նախճիրներու հետևանքով կատարեալ խաւարի կը յանգէր` արտասահման ապաստանած հայերը երկար խարխափումներէ, սրտառուչ ճիգերէ յետոյ` կը յաջողէին վերաբորբոքել մեր հոգևոր կեանքի կրակարանը: Մխիթարեան Ուխտի շարժումին յաջորդեց Մոսկուայի Լազարեան Ճեմարանի հիմնումը: Յետ այնու, հիւսիսէն Թիֆլիսի, արևմուտքէն Պոլսոյ վրայով`բացուեցան մշակութային թափանցումի ուղիներ: Սակայն, ի դժբախտութիւն Հայաստանի, վերոյիշեալ քաղաքները, որոնք հոծ հայ բնակչութիւն ունէին և Կովկասի ու Թուրքիոյ քաղաքական կեդրոններն էին, փոխանակ կամուրջի դեր խաղալու, դարձան արևելա և արևմտահայոց մշակութային կեանքի հանգրուաններ: Այնու ամենայնիւ, Արևելեան Հայաստանը օժտուեցաւ կրթական քանի մը նշանակալից կեդրոններով (Երևանի և Շուշիի թեմական դպրոցները, ապա` հայոց բարձրագոյն կրթական հիմնարկութիւնը – Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարան), մինչ թուրքաց Հայաստանը մնաց համեմատաբար աննախանձ պայմաններու մէջ (Փորթուգալեանի հիմնած Վանի «Վարժապետանոց»-ը զոհ գնաց հայ մատնիչներու սադրանքին. ատոր փոխարէն լուսատու կանթեղ մը հանդիսացաւ Կարնոյ Սանասարեան վարժարանը): Պոլսահայ մտաւորական սերունդը, տակաւին 60-ական թուականներուն, երկնեց «Ազգային Սահմանադրութիւնը», որ ճի′շտ է` քաղաքական «անօթ»-ի մը նշանակութիւնը չունէր, սակայն, իր հիմքին մէջ տեսակ մը «ընկերային» շարժում էր` ժողովրդական իրաւունքի գիտակցութեան և ազգային ինքնաճանաչումի նշանաբանով: «Ազգային Սահմանադրութիւն»-ը չկրցավ նաև հայ յեղափոխութեան «անօթ»-ը ըլլալու պատիւը վայելել, սակայն, անիկա զարկ տուաւ կրթական գործին — գործ մը, որ իր բնոյթով արդէն յեղափոխիչ էր: Այս պարագան ճշտօրէն ըմբռնած էր և օսմանեան բռնապետութիւնը, որ 80-ական թթ. խափանեց նորածիլ «Միացեալ Ընկերութեան» դպրոցական ցանցը – միակ իրական բարիքը, որ Պոլիսը ուզեց պարգևել հայկական գաւառին: Այնու ամենայնիւ, մտաւորական այս ոգորումները ընդունայն չանցան: Անոնք հասցուցին զգայուն սերունդ մը, որ պիտի կարենար Ալիշան, Խրիմեան, Րաֆֆի կարդալ և իր սրտին մէջ բեղմնաւորել յեղափոխութեան սաղմերը:
Սակայն իր թափով ու խորքով աւելի′ նշանակալից եղաւ «Հիւսիսափայլ»-ի շարժումը, որ կը ներկայացնէ հայ հասարակական մտքի զարգացման գլխաւոր պարբերակներէն (պերիոդ) մէկը: Մտքերը, որոնք արծարծեցին Նազարեանցն ու Նալբանդեանը, ստեղծեցին բուռն, անյաղթահարելի ձգտում` ազգը միութեան, քաղաքական «անօթ»-ի վերածելու Հայրենիքը և անոր տնտեսական և մշակութային «անկախութիւն»-ը ապահովելու: Շարժում մըն էր սա, առանց որու, թերևս պատմութիւնը ապերախտէր հայ յեղափոխութեան հոգևոր հայր և համահայկականութեան առաջնագոյն և մեծագոյն գաղափարախօս Րաֆֆիին:
2. Պատմական գիտակցութիւն.- Ստրկական ամենախայտառակ և ամօթալի վիճակին մատնուած ժողովուրդի նախահայրերը պատմական անցեալին մէջ հանդիսացած էին անհատապաշտ, ազատասէր և ռազմունակ ցեղ մը: Պատմական այս գիտակցութիւնը ինքնին հոյակապ ներշնչարան մըն էր աստիճանաբար մտքերու մէջ տեղ տեղ գտնող ա′յն համոզումին, թէ հայութիւնը հոգեբանօրէն ներգործօն դարձնելով ու զինելով` կարելի պիտի ըլլար դիմագրաւել թշնամիին: 19-րդ դարու երկրորդ կէսին այս մտածումը որդեգրող հայ ընտիր մտաւորականները կը սկսէին հինը ոգեկոչելու շարժումը – հինը` ռազմեռանդ հայը, որու ահարկու կորովը պիտի ներարկուէր նո′ր, պատմական անագորոյն իրադարձութեանց շնորհիւ յաղթահարուած, ստրկացած հայու երակներուն մէջ: Ալիշանի պատմական անցեալին նուիրուած ռազմաշունչ երգերը, արդէն, կ’արձագանգէին իբր քնարական հոգեփոխիչ քարոզներ: Կը մնար քայլ մը, որ Քա-մառ-Քաթիպան հնչեցնէր գոռ մարտի շեփորը` ուղղակի Հայաստանի օրուայ ոսոխներուն դէմ: Այս տեսակէտէն, սակայն, վճռական դեր խաղաց պատմական վէպը, որու մէջ փայլեցաւ Ծերենցը, մինչև որ հոյակապ հանճար մը – Րաֆֆին – իր վիթխարի սիրով, ահարկու ուժով և հուժկու խառնուածքով եկաւ բորբոքելու հայ ժողովրդի բոլոր խաւերու երևակայութիւնն ու սիրտը:
Հարց.— Ինչո՞վ պայմանաւորուեցաւ, սակայն, հայ յեղափոխութեան ենթակայօրէն ամենավճռական գիծը կամ անոր հերոսականը:
Պատասխան.— Թափով այնքա¯ն խոր, յուզումով այնքա¯ն հարուստ շարժում մը, որպիսին է հայ յեղափոխութիւնը, չէր կրնար միայն գիտակցական ոգորումներով պայմանաւորուիլ: Եթէ գիտակցական հաշիւներով ղեկավարուելու ըլլային, հազիւ թէ մէկը յանդգնէր դժոխային նման պայմաններու մէջ` յեղափոխութեան դրօշը բարձրացնել: Արդէն գիտակցութիւնը ո′չ թէ հոսանք է, այլ` վարելու փորձ: Ճշմարիտ հերոսականը — անհատական թէ հաւաքական – ոգու բխումն է, իսկ ամէն բխում կ’արտայայտուի իբր հոսանք, իբր տարերային շարժում: Նման պարագային, սակայն, կ’ենթադրուի հերոսականը ստեղծող ենթակայի էութեան տարերքի խորագոյն խռովք մը: Այս կարգի խռովքները ո′չ թէ բանական առաջընթացներ են, այլ ոչ-բանական, ենթագիտակցական: Հայ յեղափոխական շարժման օրհասական և տարերային բնոյթը մեզի կը դրդէ` անոր հերոսականը արձանացնող գիտակցական-անմիջական պատճառները ստորադասել ոչ-բանական-միջական գերապատճառի մը: Կը մնայ գտնել, թէ ո՞րն է գերապատճառային հանգամանք ունեցող իրրացիոնալ այն ուժը, որ կը շարժէ, կը փոթորկէ հայ էութան տարերքը: Այս հանելուկը լուծելու համար անհրաժեշտ է կրկին ճշմարտագրել, թէ հայ յեղափոխութիւնը հայոց ռազմական կորովի արձանացումն է: Հայոց ցեղաբանութիւնն ու պատմութիւնը կը վկայեն, որ այսորակ արձանացումը կը պայմանաւորուի տառապանքով կամ տառապանքի ներեսային խորագոյն ապրումով: Իբր օրինակ` յիշենք հայոց պատերազմական Աստուծոյ – Վահագնի – ծնունդը տիեզերական տանջանքէն և ա′յն իրողութիւնը, որ հայ ստեղծագործութեան մէջ ողբի բնական գիծ մը կայ. գիծ մը, որ թերևս բոլոր ժամանակներու երկու ամենատառապաշտ հայերու – Նարեկացիի և Րաֆֆիի – մօտ կը ստանայ ահարկու ուժականութեան և հոգևոր տիտանականութեան նկարագիր: Պատմական իրողութիւն է նաև, որ հայոց ռազմական կորովի ընտիր ներկայացուցիչները – Մամիկոնեան մեծ զօրավարները — զէնքի կը դիմէին աւելի տառապանքէն խթանուած, քան թէ փառքէն հրապուրուած: Հոգևոր նոյնանման դիմագիծ ունեցան նաև դաշնակցական հայդուկային փաղանգի ամէնաընտիր ներկայացուցիչները: Ըստ այսմ` հայ յեղափոխութիւնը սաղմնաւորուեցաւ այնժամ, երբ արտաքին ոսոխներու նիւթած չարիքը ապրուեցաւ իբր ներհոգևոր տառապանքի առաջընթաց մը: Ան հասունցաւ այնժամ, երբ հայութեան զգայուն զաւակները հոգևին խորասուզուեցան ցեղի ենթագիտակցականի օվկիանին մէջ, մտան անոր տառապանքի հնոցը և վառուեցան անոր էութեան ողբերգութեամբ: Այս իրողութեամբ միայն կարելի է բացատրել հայ յեղափոխութեան առաքեալներու և մարտիկներու հերոսական, գրեթէ գերմարդկային նուիրումի այն գիծը, որ փառազարդեց մեր պատմութիւնը:
Leave a Reply
Want to join the discussion?Feel free to contribute!