ԱԶԱՏ,ԱՆԿԱԽ ԵՎ ՄԻԱՑՅԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԵՐՋԻՆ ՕՐԵՐԸ

(ԱՆՀԱՅՏ ԳՐՈՂԻ ՕՐԱԳԻՐԸ )

Մաս 9

(1920 թ․ նոյեմբեր 2 — 5)

2 նոյեմբերի, Փիրվալի

Երեկ երեկոյան հասանք Փիրվալի, որ գտնվում է Ղարսաչայի ափին: Այս գյուղը քանդըված է դեռ 1918 թվին, նույն այս թուրքերի ձեռքով: Սակայն երկու տարվա ընթացքում հայ շինականը կարողացել է վերաշինել իր նախկին քանդված օջախը: Գյուղի քառորդ մասն է միայն բնակեցված, այն էլ այս անգամ ավերվեց: Բնակչությունը վաղուց փախել է. տներում միայն անտեր կատուներն են ապրում՝ կծկված սառը թոնիրի վրա: Առհասարակ հայկական ոչ մի գյուղի չհանդիպեցինք, որի ժողովուրդը դեռ մնացած լիներ:

Թեև կարծում էինք, որ այս տարի մեր ժողովուրդը կարող է դարձյալ սոված մնալ, բայց երևում է, որ ամեն տուն ունեցել է իր տարվա պաշարը: Գյուղերում հարյուրավոր փթերով թափված են գարի ու ցորեն: Խեղճերը նույնիսկ չեն վերցրել իրենց անհրաժեշտ իրերը: Թշվառ հայ ժողովուրդ, մինչև ե՞րբ ոտնակոխ պիտի լինես:

Սեպուհը այժմ նշանակված է Ղարսի և Ալեքպոլի ընդհանուր ռեզերվի հրամանատար: Երեկ զինվորական նախարար Ռուբեն Տեր-Մինասյանը իր մի քանի սպաներով և ձիավորներով եկել էր Կիզիլ-Չախչախ կայարանը, որտեղից ժամանեց Փիրվալի՝ Սեպուհի մոտ: Նրա հետ եկել էին նաև պառլամենտի անդամներ Արշակ Հովաննիսյանը և Ենոք Միրաքյանը: Զորական նախարարը մի քանի ժամ տեսակցություն ունեցավ Սեպուհի հետ և հետաքըրքրվեց զորքի բարոյական կորովի և ռազմունակության մասին: Հրամանատարը մանրամասն նկարագրեց մեր կռվել չցանկացող զորքի բարոյալքման մասին և կանգ առավ վերին հրամանատարության և սպայության ապիկարության վրա: Նախարարը ընկճված էր և քիչ էր խոսում: Հրամանատարի կարճ զեկուցումից ոչինչ լավ բան չէր կարելի եղրակացնել: Չմոռանամ հիշատակել, որ Սեպուհը երկու դասալիքի անձամբ գնդակահարեց, որոնցից մեկը մեռավ, իսկ երկրորդը դարձյալ ողջ մնաց շնորհիվ այն բանի, որ երեք անգամ Սեպուհը կրակեց և երեք անգամ էլ կրակ չբացվեց մաուզերից:

Երբ մութը ընկավ, նախարարը մեկնեց Ալեքպոլ, վերջին անգամ ասելով. «ոչինչ, ես հույս ունեմ, որ ամեն բան լավ կանցնի, այս բոլորից հետո մի լավ բան պիտի տեսնենք»:

Ինչ ուզում է թող ասի ռազմական նախարարը, դրությունը չափազանց ծանր է և անհուսալի: Զորքը և ժողովուրդը քարավան կազմած քաշվում են դեպի Երևան, Սանահին: Չգիտեմ ու՞ր է գնում մեր զորքը, մինչև որտեղ. փախչելու տեղ չունի, իսկ թշնամին երես առած առաջանում է:

4 նոյեմբերի

Այսօր հրաման ստացանք ամբողջ ռեզերվով անցնելու Վարդանլու գյուղը, այսինքն մեր աջ թևը, որտեղից թշնամին ուզում է գրավել Ալեքպոլը և շրջապատել մեր զորքը: Երեկոյան ժամը 4-ին դուրս եկանք Փիրվալուից և նույն օրը երեկոյան 6-ին հասանք Ուիվնիս գյուղը, ուր կանգնած էր Հովսեփյանի զորամասը: Հովսեփյանը մի թեթև զորք ուներ Կիզիլ-Չախչախի ուղղությամբ. իր շտաբը տեղավորված էր վագոնում, ուր Սեպուհը տեսնվեց նրա հետ: Ճակատից վատ լուրեր են հասնում: Զորքը մութն ընկնելուն պես տասնյակներով թողնում է իր դիրքերը և փախչում Ալեքպոլ: Եկան և Սմբատի ձիավորները ինքնակամ կերպով:

Տեր Աստված, փախչում է և ձիավոր, և հետևակ, և թնդանոթածիգ. մեծ ու փոքր, բոլորն ալ փախչում են: Սրիկաներ: Ուվնիսում մի փոքր հանգստանալուց հետո շարժվեցինք դեպի Վարդանլու, ուր առաջուց գնացել էր մեր հետևակ ռեզերվը և 4 թնդանոթ:

Վարդանլու. 5 նոյեմբերի

Առավոտյան ժամը 10-ին հասանք Վարդանլու, ուր թշնամին գյուղում չէր՝ հակառակ մեր ենթադրության: Նա դիրք էր բռնել Ղմլիի ուղղությամբ Աղբաբայի լեռնաշղթան կռնակ ունենալով, մենք դաշտում էինք և աննպաստ դիրքերում: Հրամանատարը գյուղ հասնելով, առաջին գործը եղավ ձիավոր հետախույզներ ուղարկել հակառակորդի ճիշտ դասավորումը, նպատակները և շարժումները երևան հանելու համար: Մեր այնտեղ ժամանելուց երկու ժամ հետո ուղարկած ձիավոր հետախույզները ճակատից հրացանաձգության բռնվեցին թշնամու հետ և ետ փախան անամոթաբար: Հրամանատարը իսկույն կարգադրեց, որ գյուղում եղած բոլոր ուժերը դուրս գան առաջավոր դիրքերը փոխգնդապետ Բաղդասարյանի գլխավորությամբ, որը և կատարվեց:

Ոչ մի տեղ թշնամուն լուրջ դիմադրություն ցույց չտվող և հակառակորդի առաջին իսկ գնդակից փախչող հայ զինվորը նորից սկսեց ալեկոծվել և ետ նայել, բայց հրամանատար Սեպուհի համբավը և նրա ներկայությունը նրանց ներշնչում էր դիմադրական ուժ և անվախություն: Զորքը կանգնած էր իր դիրքերում ու սպասում նոր կարգադրության՝ թշնամու հարձակմանը դիմագրավելու: Մարտկոցը, որ ծածկված էր Վարդանլու գյուղի վեր բլրի ետևը, նույնպես հրաման ստացավ կազմ ու պատրաստ լինելու: Սեպուհը իր շտաբի սպաներով և մի քանի ձիավորներով շտապեց մարտկոցի մոտ, որն արդեն հեռադիտակով հետևում էր թշնամու շարժումներին:

Այդտեղից պարզ երևում էր, թե ինչպես թշնամու չորս կանոնավոր զորասյուներ մեկը մյուսի ետևից առաջանում էին: Կռիվը սկսված էր արդեն, թշնամու կողմից մեր առաջավոր դիրքերի մոտ հանկարծ սկսեց գործել երկու գնդացիր: Սեպուհը հրաման տվեց մարդկոցին մասնակցել կռվին: Կյանքումս առաջին անգամ ականատես եղա, թե ինչպես հինգ վերստ ճակատ կազմող տարածության վրա իրար են խառնված հրացանային, գնդացրային և թնդանոթային համազարկերը: Կռվի տաք ժամանակ, ըստ թշնամու սովորության, հանկարծ մոտ երկուհարյուր սուարիներ Ղմլի գյուղի կողմից երևացին դեպի Ալեքպոլ տանող սարերի լանջին՝ մեր ծայրագույն աջ թևի վրա: Առանց շփոթվելու և հանկարծակիի գալու Սեպուհը կարգադրեց իր Բրիգադայի ձիավոր հարյուրակի պետ Ստեփան Ծաղիկյանին, որ նա հարյուրակի մնացած 15 ձիավորներով հարձակվի թշնամու վրա և զբաղեցնի նրան և եթե հնարավոր է ետ շպրտի նրան՝ ապահովելով մեր թիկունքը: Ծաղիկյանը իր հետ վերցրեց 8-րդ գնդի մի տաս ձիավորների՝ վանեցի Արշակ անունով մի երիտասարդի գլխավորությամբ, որ կրակի բռնվեց թշնամու գնդացիրներից և ետ քաշվեց: Կես ժամից հետո Ծաղիկյանի մի բուռն քաջերը հասան սուարիների բռնած սարալանջերին և կռվի մտան: Մեր լեռնային երկու թնդանոթները ուղղված էին թշնամու հետևակի վրա, իսկ մյուս երկուսը՝ սուարիների վրա: Կռիվը ավելի ու ավելի էր տարածվում ու կատաղի բնույթ կրում: Պարզ էր, որ թշնամու ուժը գերազանց էր, դրա համար էլ մեր կենտրոնը սկսեց ետ քաշվել, որ կարող էր վճռել ամբողջ կռվի բախտը ի վնաս մեզ: Հրամանատարը իսկույն ձի նստեց և շտապեց այնտեղ. դրությունը վերականգնվեց: Մեր թնդանոթները լավ էին խփում. այդ երևաց նրանից, որ թշնամու գնդացիրներին լռեցրին միաժամանակ: Ապա նրանք իրենց նոր և ապահով տեղեր գրավելով, էլի սկսեցին գնդակոծել մեր առաջին շարքերը:

Ծաղիկյանից լուր չկար, միայն հեռադիտակով նկատվում էր, որ նա իր ձիավորներով խռնվեց թշնամուն, որի հետևանքով մեր մի քանի ռումբեր պայթել էին հենց նրանց մեջ՝ առանց վնասելու: Ժամ ու կես կռվից հետո մեկ էլ են տեսանք, որ Ծաղիկյանի երկու ձիավորներ մեջտեղ շարած մի ուրիշ ձիավորի, բերին մարտկոցի տեղը, ուր գործում էր դաշտային շտաբը: Ձիավորը Աղբաբայի մի թուրք էր կարճահասակ, շեկ մազերով, երկար փափախով և տեղական տարազով: Հրամանատարի այն հարցին, թե որքա՞ն են թշնամու ուժերը և ինչպես են դասավորված նրանք, նա ժպտաց և ասաց, որ թշնամին բաղկացած է ընդամենը մի քանի տասնյակ ձիավորներից, իսկ հետևակ կանոնավոր ասկյար բոլորովին չկա: Թուրքի հայրենասիրական գաղտնապահությունը ակներև էր: Նրան փաղաքշեցին, կյանքը պարգևելու խոստում տվին, ոչ մի տեղեկություն չտվեց: Սպառնաց հրամանատարը, սպառնացին մյուս սպաները, բայց թուրքը դարձյալ անդրդվելի մնաց: Նա չափազանց վախից ժպտում էր խելագարի նման և ուրախ էր մանկան պես: Երբ բոլորս թողինք նրանով հետաքրքրվելն ու հարցաքննելը, նա մի քիչ սիրտ առավ, իսկ երբ նրան հանձնեցին մի զինվորի հսկողության, նա զգաց այն սարսափելիությունը և լրջացավ:

Նա անօգուտ տեղ սկսեց խնդրել, որ խնայվի իրեն, որովհետև ընտանիքի տեր է և երեխաներ ունի, որոնք որբ կմնան: Կռիվը դադարեց. թշնամին տեղի տվեց մեր համառ դիմադրության, շնորհիվ միմիայն Ստեփանի հերոսական քաջագործության: Մենք ունեինք մի քանի թեթև վիրավորներ, իսկ թշնամու կորուստը մեզ անհայտ մնաց: Այսքանը պարզ էր, որ այդ օրը երեկոյան դեմ, Վարդանլու գյուղի ավերակներից մեկում, թշնամու կողմից մի կյանք միայն խավարեց, որը դժբախտություն ուներ մեր ձեռքն ընկնելու: Եվ քանի քանիսը մեզանից թշնամու ձեռքով ընկել էին այդ ամբողջ ողբերգության և դժոխային նահանջի ճանապարհին:

Օրագիրն ընդհատվում է / խմբ./:

Օրագրի վերջին նախադասությունը կարծես հուշում է, որ այն ոչ թե ընդհատվում է այլ ավարտվում:

Հ․Գ․ Որպես երախտիքի տուրք օրագրի առաժմ անհայտ հեղինակի՝ Մեծ Հայրենասերի ու Տառապյալ Գրողի պայծառ հիշատակին՝ ինտերնետային ընթերցողների լայն շրջանների համար սիրով պատրաստեց` Գեիմ Ռուշանյանը: