ՑԵՂԻ ՈԳՈՒ ՇԱՐԺԸ

Մեր ազատագրական շարժման ուժականութիւնը հետեւանք է առաւելապէս խորօրէն ապրուած վիրաւորանքի` ծնունդ առած մեր ժողովրդի նուաստ եւ ողբալի վիճակէն:

«Մենք տուն մեզ համար չե՛նք շիներ.

Մենք հաց մեզ համար չե՛նք ցաներ-քաղեր.

Մենք մեզի համար չե՛նք ապրեր»:

Այսպէս կ’ողբերգէր մշեցի հայը, իր երգի մէջ դնելով իր վիճակի թշուառութեան ու նուաստութեան բովանդակ գիտակցութիւնը:

Իսկ վասպուրականցին կը բողոքէր.

«Էնկատար ենք խոնարհեր, որ զըմէն մարդ մեզ բեռ կը դնէ. էս մա՞րդ է թէ անասուն, իսկի հարցփորձ արող չկայ»…

Եւ որպէս տխուր արձագանգ հայ աշխարհէն բարձրացող այդ հեծեծանքին, մեր վերածնունդի շրջանի գրողներէն Սրուանձտեան կ’ողբագրէր.

«Ի՛նչ կեանք է այս. երանի՜ մրջիւնին եւ արօս թռչունին. նա ` իր կուտը կուշտ կ’ուտէ, սա ` իր սիրական ամուսինը իր հետ կը պահէ: Երանի՜ սարեկին, որ իր ձագերը կը ծնի, եւ փետրիկներով զանոնք կը ծուարէ, իր բնութիւնը եւ լեզուն անոնց կ’ուսուցանէ եւ ազատ կը թռուցանէ»…

Այսպէս, իր անօրինական ցաւերէն եւ ամօթանքէն լեզու ելած հայաստանցին իր հարցումը կ’ուղղէր ճակատագրին. ինչո՞ւ այսպէս, եւ մինչեւ ե՞րբ: Դա նշան էր, որ Հայն սկսել է գիտակցէլ, թէ ինքը կը հալածուի իր անցեալ մեծութեան համար, որ մեր ժողովրդի հոգում տեղի է ունեցել մի մեծ շարժ, որ հայութեան մէջ արթնացել է Ցե՛ղը` հին, ազնուական ու արի, եւ որ այդ վերջինի արգասաւորիչ շնչի տակ տեղի է ունեցել մեր ժողովրդի հերոսական ինքնայղացումը: Դա նշան էր, որ կայ երկունքը, եւ որ շուտով հայ ժողովուրդը իր անպատում ցաւէն եւ ամօթալի վիճակի սպանիչ գիտակցութենէն կեանքի պիտի կոչի իր ցեղաշունչ հսկաները` իր ազատագրական պայքարը վարել կարողանալու համար: Դա նշան էր, թէ ցեղն օգնութեան կը փութայ տառապանքի եւ նուաստութեան մէջ գալարուող ժողովուրդին ` օծելով եւ աշխարհ ուղարկելով մարգարէաշունչ Քրիստափորներ, Ռոստոմներ եւ Զաւարեաններ — դարաշրջանային գործերի համար…

* * *

Վերածնութեան կը կարօտէր մեր ժողովուրդը. ասել է` նա իր ամբողջութեան մէջ դեռ կառուցման լաւ նիւթ չէր` անկախութեան շէնքի համար:

Ո՞վ, ուրեմն, պիտի հոգեփոխէր ժողովուրդը, զայն իր ճակատագրին գիտակից եւ անկախութեան արժանի դարձնելու համար, ո՞վ պիտի առաջնորդէր զանգուածները եւ վարէր անհաւասար պայքարը: — Հէնց ի՛նքը` ժողովրդի սրբազան ծոցէն ծնունդ առած յեղափոխական յառաջապահը: Ի՞նչպէս:

— Կանգնած այստեղ ,- կը բարձրանար կովկասեան ժայռին զարնուած Պրոմեթէի ձայնը,- ես ստեղծում եմ մարդը ըստ իմ պատկերի եւ նմանութեան:

Տարիներ է, աւելի քան չորս տասնամեակներ, ինչ Դաշնակցութիւնը հանգոյն Պրոմեթէի կը շարունակէ կերտել Նոր Հայը` ըստ իր պատկերի եւ նմանութեան : Տարիներ է, ինչ Դաշնակցութիւնը, որպէս Յայտնութեան Աստուածը, իր ձեռքի մէջ առած հայ ժողովրդի հոգին, նոր կաղապարի մէջ թափել կը փորձէ դա: Այսպէ՛ս է: Անազատ ամէն մի ազգ իր վերածնունդը ապրելու համար աշխարհ կը բերէ Նոր մարդը եւ իր հերթին կը վերամարմնանայ նրա մէջ. նա կը ծնի ցեղաշունչ մարդը եւ նրա անձի եւ կեանքի մէջ կը փնտռէ իր հոգեւոր սրբագրութիւնը: Եւ այդ հոգեւոր վերամարմնացումից յետո՛յ է, որ ժողովուրդը կ’օժտուի պայքարի իմաստուն բնազդով եւ քաղցրօրէն զոհաբերելու տրամադրութեամբ:

Այդ հոգեփոխութիւնից յետոյ անհատն զգում է հոգեկան մի անճառելի բաւականութիւն — եւ այդ ա՛յն վայրկեանից, երբ նրա մէջ զարթնում է նոր գիտակցութիւնը, թէ իր անձը պատկանում է ո՛չ իրեն, ո՛չ էլ իր կուսակցութեան, այլ ` այդ վերջինի միջոցաւ` իր ցեղին : Ամէն մի ճշմարիտ դաշնակցական ունի այդ քաղցրութիւնը, զոր զգալու համար հայ մարդը ո՛չ թէ միայն պիտի մօտենայ, այլեւ` պիտի հոգեխառնուի մեզ: Նրա մէջ տեղի պիտի տայ իր առանձնութեան գիտակցութիւնը. նրա գիտակցութիւնը պիտի խառնուի մերինին, փլցնելով պատը, որ մինչեւ այդ կը բաժանէր եղբայրը եղբօրից: Հոգեխառնուելով մեզ` նա կը սովորի ուրախանալ իր համացեղ մերձաւորի ուրախութիւններով եւ ցաւել նրա ցաւերով: Հրաժարուելով իր մեկուսի կեանքից` նրա մէջ աստիճանաբար կը խորանայ ջերմ կարեկցանքը դէպի հայ մարդն ու հայ ժողովուրդը: Հոգեխառնուե՞ց մեզ` նա այլեւս ինքն իրեն չի զգայ մենակ եւ օտար համամայր զանգուածների մէջ: Նաե՛ւ ոչինչ չի տենչար եսականօրէն, միայն իրեն համար, ինչպէս կը վարուէր մինչեւ իր հոգեփոխութիւնը` մինչեւ իր դաշնակցականանալը: Դարձա՞ւ այդպիսին, ասել է՛ նա այլեւս կորցրել է իր անձի առանձնականութիւնը եւ ընդունել, թէ կայ համամայրութեան օրէնքը, որի դէմ չմեղանչելու համար պէտք է ապրել մեծ եւ անմեռ ամբողջի — ցեղի կեանքով…

* * *

Հայ ժողովրդի որոշ խաւերի մէջ ցեղի ոգու շարժն էր սկսուել: Հայութիւնը ոտքի կը կանգնէր ո՛չ օտարի սադրանքներով, ո՛չ, այլ ` ցեղի դրդումով: Ցեղը, յանձին Դաշնակցութեան, ժողովրդի ձեռքը կը դնէր մի պողպատեայ մուրճ` իր ճակատագիրը կռել-կոփելու համար:

Կեանքի կոչելով Դաշնակցութիւնը, ցեղը հոգեւոր թեւեր կը հագցնէր ժողովրդի էութեան , որով նա իր ազատագրական թափն ու թռիչքը պիտի առնէր:

Ցեղի ոգու շարժէն կը ծնէր Դաշնակցութիւնը` մեր ժողովրդի գոյամարտը վարելու համար: Հայ ճակատէն ստրկութեան արատը սրբող ճակատամարտնե՛ր էին պէտք, ասել է` պիտի կրկնուէր Աւարայրը, եւ ահա՛, յանձին Դաշնակցութեան, հայ ժողովրդի մէջ կը վերերեւար Վարդանանց Ոգին — երաշխիքը մեր ցեղի մշտնջենաւորման: Եւ կ’արձագանգէր Հայոց աշխարհում ցեղաշունչ հսկաների ձայնը. «Ե՛ս եմ ճամբան» — քո նո՛ր բարոյականը:

Այլեւս սկսուել էր հայ հոգու գարունը :

Ժողովրդին տրուած էր ցեղի Տապանակ Ուխտին: Կար այլեւս Դաշնակցութիւնը, որ պիտի արժէքաւորէր հայ տառապանքը` նրա հաւաքականացման ճամբով. նա պիտի սրբագործէր գերեզմանը` հայ մարդու մահուան գիտակցականացմամբ: Կար այլեւս Մեծ Նպատակը, եւ որովհետեւ ժողովուրդները իրենց նպատակի հետ փոխում են իրենց էութիւնը` Հայը պիտի դառնար այն, ինչ որ է այսօր — տէ՛ր ինքնանուաճ Հայրենիքի…

* * *

Մարդկային ցեղերի պատմութիւնը արձանագրած չէ մի հատիկ իրողութիւն, որ իր անարգութեամբ զուգահեռուիլ կարողանար հայութեան դէմ ուղղուած թրքօ-բոլշեւիկ զինակցութեան փաստի հետ: Առաջին անգամ լինելով, իրար ձեռք կ’երկարէին իրենց գաղափարաբանութեամբ հակոտնեայ երկու ուժեր` իսլամը եւ բոլշեւիզմը:

Եւ այդ զինակցութիւնը պիտի ճակատ յարդարէր մարդկային ցեղերէն ամենաանիրաւուածի` հայ ժողովրդի դէմ:

Համաշխարհային յեղափոխութեան կրողը իր անսպառ ոյժը եւ քաղաքական ազդեցութիւնը նեցուկ պիտի տար թուրք դահիճին` հայ զոհը վերջնականօրէն զգետնելու համար:

Եւ այդ բոլորէն յետոյ, Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան հերոսները մեծագոյն շնականութիւնը պիտի ունենային, պատմութիւնը խարդախելու գնով, թէ Կարմիր բանակը Հայաստան մտաւ թրքական արշաւանքի առաջն առնելու համար: Ո՛չ, ո՛չ,- կը բողոքէ պատմութիւնը,- թուրք բանակը Հայաստան քաշեց Երրորդ Միջազգայնականը, եւ ոչ ընդհակառակը: Աւելին կայ, թուրքն ու բոլշեւիկը Հայաստան մտան միաժամանակ, զինակցօրէն եւ աշխարհակալելու նպատակով:

Իր զզուելիութեան մէջ այնքա՛ն կատարեալ այդ սեւ զինակցութեան երեսէն այսօր իրար զարնուող երկու աշխարհների – հինի եւ նորի – միջեւ իր գլուխը դնելու տեղ չունի հայ ժողովրդի կէսը:

Եւ հէնց այստեղից ծնունդ առաւ մեր անօրինակ ողբերգութիւնը…

* * *

Սակայն, միայն արտաքին թշնամին չէ, որ սեւ թելերով հիւսել կը փորձէ մեր ցեղի ճակատագիրը: Կայ եւ ներքինը, որ այսօր էլ ոչինչ կը խնայէ զաւեշտի վերածելու մեր ողբերգութիւնը: Ամէն անգամ, երբ կը խորհրդածեմ այդ հայանուն չարագործի մասին, կը մղուիմ պատկերացնելու Տրապիզոնը, ուր կոտորածի առաջին օրը, հայ արիւնով գինովցած թուրք խուժանը ձեռք կ’անցնէ մի հայ մարդ, եւ կտրելով նրա մի ձեռքը` նրանով կը զարնէ անզէն զոհի երեսին: Յետոյ կտրելով միւս ձեռքը, կը հրամայէ խաչ հանել, մինչդեռ ուրիշները հեգնօրէն կը յորդորեն ուժով աղաղակել, որպէսզի Հայոց Աստուածն իր պաղատանքները լսէ:

Ճիշտ այսպէս, թրքօրէն կը վարուի մեզ հետ եւ ներքին թշնամին: Հակադաշնակցականը — դա կտրուած ձեռքն է հայութեան, որով թշնամին կ’ապտակէ մեզ: Այսօր դուրս ենք եւ հեռու թրքական եաթաղանի հասողութենէն, բայց եւ այնպէս օտար հորիզոնների տակ ծուարած հայութեան մի մասը կը շարունակէ ապրել թուրքէն մեզ փոխանցուած արատների լծի տակ: Երիցս երջանիկ թուրքը կը շարունակէ մեր ժողովրդի մի մասին հոգով ստրուկ պահել եւ Թուրքիայէն դուրս: Հայ ժողովրդի կտրուած ձեռքով – իմա՛ հակադաշնակցական ձեռքով – թուրքը կը շարունակէ ապտակել ցեղաշունչ հայութիւնը: Ա՛հ, այդ մտակոյր արարածը, որին մեր օրերը հակադաշնակցական անունով է խարանած, նա չի հասկանում, թէ Դաշնակցութիւնը յայտնութիւնն է Անիներ ու Արտաշատներ ստեղծած, եւ այնքա՛ն հերոսներ, լուսակիրներ ու սուրբեր ծնած մեր ցեղի, որն օրուայ հայութեան միջոցաւ արեւի տակ հրեղէն կարօտով եւ կամքով իր հին փառքերը կը փնտռէ: Ցեղի կողմից ձգուած կամո՛ւրջն է Դաշնակցութիւնը, որով հայութիւնը կը փորձէ անցնել դէպի իր մեծ ու երջանիկ ապագան:

Դաշնակցութիւնը — դա քաղցր ու նուիրական դաշնակցութի՛ւնն է ցեղի եւ ժողովուրդի միջեւ:

Դա ցեղի դրո՛շմն է` դրուած ժամանակակից հայութեան էութեան վրայ:

Դա հաղորդակցութեան կա՛պն է, զոր ցեղը վերահաստատեց իր եւ մեր հոգիների միջեւ:

Ցեղի ուղղութի՛ւնն է Դաշնակցութիւնը, որի միջոցաւ ցեղն իր պատասխանատւութեան ենթարկելով ժողովուրդը, այդ վերջինը իր գիտակցութեան, ուժի եւ արժէքի լրումին կը մղէ :

Ահա ա՛յդ չի հասկանում հակադաշնակցականը, եւ պիտի չհասկանայ, թէ հրաժարուելով մեր ազգային դատէն, մենք կամովին գահընկէց յայտարարած կը լինենք հայ ժողովուրդը, աւելին` մենք հաստատած կը լինենք, թէ հայ ազգը թագի եւ ազատութեան արժանի չի եղել եւ անցեալի մէջ:

— Հին բուլղարները,- ասում է պատմութիւնը,- կը սպանէին իրենց իմաստուններին, պատճառաբանելով, թէ նրանք աստուածների՛ն են պէտք: Ճիշտ այս ձեւով, բուլղարաբար է վարւում հակադաշնակցականը հայ ժողովրդի այն տարրերի հանդէպ, որոնք իմաստութիւնն ու արիութիւնը կը մարմնացնեն, սակայն, առանց պատճառաբանելու, թէ Դաշնակցութեան մահը թրքութեան պէտք է:

Հերիք չէ, որ այդ անարին երէկ մնաց պարզ դիտողի դերում, երբ մենք անհաւասար պայքարի մէջ էինք թուրքի եւ մահուան հետ, այսօր էլ դեռ անասելիօրէն սրբապղծիչ է նրա վերաբերմունքը: Այսօր էլ նա հաղորդ չէ ցեղի հոգուն: Այսօր էլ նրան գրգռում է մեր արդար թրքատեցութիւնը, ճիշտ այնպէս, ինչպէս կարմիր լաթը` եզան…

* * *

Բուլղար յեղափոխութեան առաքեալներէն Տրանդաֆիլովը յայտնուելով Բատակում, յորդորում է ժողովրդին` զէնք վերցնել Սուլթանի դէմ: Առ այդ` նա սեղանի վրայ է նետում իր դաշոյնը ու ատրճանակը, եւ սկսում երդման արարողութիւնը: — Ո՛չ, ո՛չ,- ընդդիմախօսում է ներկաներէն Կաւալակը,- բուլղարը մենակ չի կարող գլուխ ելլել Սուլթանի հետ: Եւ հրաժարւում է երդուել: Բայց քիչ յետոյ, երբ առաքեալն սկսում է երդուեցնել ցանկացողներին, մէկի անզգուշութիւնից վայր է գլորւում դաշոյնը եւ թաղւում առաքեալի ոտքի մէջ:

Տեսնելով արիւնը, Կաւալակը բացագանչում է. «Այժմ պարզ է, որ արիւն պիտի թափուի», եւ բերելով իր երդումը` նա միանում է առաքեալին: Ահա՛ ցեղային փրկարար բարոյականը: Հակառակ իր համոզումին, թէ իր ժողովուրդը մեն-մենակ պիտի չկարողանայ չափուել հզօր Սուլթանի հետ, բուլղարը համբուրում է դաշոյնը եւ ուխտադիր լինում` զէնք բարձրացնել բռնութեան դէմ, քանզի «արիւն պիտի թափի»: Դա ասել է` թքելի՛ է անձնական համոզումը, որքան էլ, որ դա անկեղծ լինի, երբ անհաւասար կռուի բռնուած ժողովուրդը մեր օգնութեան կը կարօտի: Երէկ բատակցի բուլղարի բարոյականը չունեցաւ հակադաշնակցական հայը, եւ այսօր իր յանցաւոր չէզոքութիւնը արդարացնել կը փորձէ իր խղճալի համոզումով…

* * *

Այդ հին դասալիքը կենդանի սրբեր չի ճանաչում եւ այժմ: Այսօր էլ նա կրկնում է հռոմէական պատմութիւնից ծանօթ Տարկուինոսի կնոջ քստմնելի արարքը:

Այդ կինը յարգանք չմատոյց մինչեւ անգամ իր հօր դիակին:

Մի օր, երբ կառքով կ’անցնէր աշխարհակալ Հռոմի փողոցներից մէկով, նրա խորհրդարանի դրան փռուած տեսաւ իր հօր դիակը: Կառքը վարող ստրուկը փորձեց կանգնեցնել ձիերը, բայց իր թիկունքում թնդաց թշուառական աղջկայ ձայնը. «Քշէ՛ կ’ըսեմ, քշէ՛»: Եւ ձիերը սլացան առաջ, կոխկրտելով դիակը, եւ արեան կաթիլները թռցնելով աղջկայ զգեստի վրայ: Այդ սրբապիղծ արարքը տեսնելով, բարոյական կոպտութեանց սովոր հռոմէացիներն իսկ զայրացան եւ այդ փողոցը անուանեցին «Vicus sceleratus» — գէ՛շ, վատահամբա՛ւ փողոց:

Այսօր հայ գաղթաշխարհի մի ծայրէն միւսը հակադաշնակցական լրբենի սաստն է լսւում` «քշէ՛ կ’ըսեմ, քշէ՛»: Քշէ՛, ոչի՛նչ, եթէ կառքիդ անիւները իրենց տակն առնեն Լոզանում թուրք սրէն զարնուած հայկական դատն իսկ:

Քշէ՛, եթէ նոյնիսկ թրքօ-բոլշեւիկ զինակցութենէն զարնուած Մայիս Քսանութն է ճամփիդ վրայ: Քշէ՛ կ’ըսեմ…

Եւ սլանում է հակադաշնակցական կառքը` սմբակակոխ անելով ե՛ւ Գաղափար, ե՛ւ Եռագոյն, ե՛ւ մեծ մեռելներ — ազգային ամէն սրբութիւն: Այսպէս, անպատիժ կերպով, ներքին թշնամին, ի նուաստութիւն մեր ժողովրդի, իր կառքն է քշում, եւ պիտի քշէ, քանի դեռ Հայաստան երկրի վրայ օտար լուծը կը ծանրանայ: Vicus sceleratus! – վատահամբա՛ւ փողոց — այս խօսքով կ’արտայայտեմ զայրոյթս ամէն անգամ, երբ մեր հանրային կեանքը կը դիտեմ:

Քշէ՛, վատոգի՛, քշէ՛, բայց մի մոռանար, որ մի օր, երբ օտարը հեռացաւ Հայաստանէն, կառքդ զարնուելով ցեղապաշտ հայութեան կատաղութեան ժայռին, փշուր-փշուր պիտի լինի: Քշէ՛…

— Նազովրեցին կը լսէր իր ցեղակիցների ձայնը. նրանք կ’աղմկէին, պահանջելով` ազատել Բարաբբային աւազակ, եւ խաչ հանել Յիսուսին:

Ի՛նչ զարհուրելի ողբերգութիւն:

Ա՛հ, դու հաւասար չափով հերոս ու նահատա՛կ կուսակցութիւն, ո՞ւր եւ օրուայ ո՞ր ժամին չես լսում տիրադաւ աղաղակը հակադաշնակցական ամբոխի: Այո՛, ամբո՛խ, անարգո՛ւ, վատթարացուցի՛չը հայ կեանքի, որի արարքների մասին մեր պատմութեան ամենատխուր էջի վրայ գալոց սերունդները միայն երեք բառ պիտի կարդան` «Յուդան եւ իր համբոյրը»:

Ամբո՛խ, որ կը սպառնայ զաւեշտի վերածել մեր անօրինակ ողբերգութիւնը:

Եւ այդ ա՛յն ժամանակ, երբ մարդկութեան համար այլեւս չկայ նահատակութիւն, կայ պատժուող տկարութիւն միայն . երբ այլեւս տկարէն խլուած է նահատակ անունը` որպէս վերջին մխիթարութիւն: Եւ այդ մե՛ր օրերում, երբ դեռ խաչի վրայ է հայութիւնը, իսկ Գողգոթայի ստորոտում շնացեղ թրքութեան քրքիջն է լսւում: Երբ թուրքի հետ են անարժան ուղեկիցները` գայլն ու ագռաւը . երբ Քեմալը` բախտահաս պատահական յաղթութեամբ գինով, իր արնոտ ձեռքը ագռաւի թեւերին իջեցրած` Արաքսի ափէն իր պղտոր հայեացքով Արարատեան դաշտն է չափում, զայն մի օր սեւ հողերի վերածելու երազով…

* * *

Հայ կեանքը, սակայն, ունի եւ մի այլ կողմ, ուր տեղի է ունենում ցեղի ոգու նոր շարժը , ուր հոգիների մէջ սկսել է հոսել թրքատեցութիւնը որպէս հրեղէն հեղեղ, նոյնքա՛ն զօրաւոր, որքան ցեղապաշտութիւնը մեր: Մեր կեանքի այդ բաժինում հայ տառապանքն ու ամօթանքը միացած, նախապատրաստում են ծնունդը նոր Հայու: Մեր տիտանական ցաւէն ծնունդ է առնում մի նոր կրօն – հպարտութեան կրօնը: Իր սեփական տառապանքի մէջ մկրտուած Հա՛յն է աշխարհ գալիս: Նա իջնում է ցեղի ոգու բարձունքներէն` ցեղի խօսքը շրթունքներին : Նա սէր է աւետարանում, սէ՛ր, դէպի ինքնակառուցում, ինքնայաղթահարումի ճամբով: Եւ մահ է քարոզում, մա՛հ հայ տկարութիւնը սնուցանող բոլոր չաստուածներին` հին ու նոր : Նա գալիս է վերականգնելու մեծութիւնը հայ անունի, որ այնքան հայհոյուած է այսօր:

Չէ՛, այլեւս չի կարելի այսպէս ապրել, քանզի աննախընթացօրէն սպանիչ է մեր նուաստութիւնը — ահա՛, այս ցնցող գիտակցութենէն ծնունդ առա՛ծ աշխարհ է գալիս ցեղային բարոյականով միւռոնուած Հա՛յը . նա՛, որ ներոյժ կերպով ապրած է մեր ժողովրդին վիճակուած ողբերգութիւնն ու ամօթանքը: Նո՛ր Հայը, որի դրօշակէն վաղը պիտի կախուի մեր ցեղի յաղթանակը: Այդ օրուայ համար է ապրում եւ գործում դաշնակցականը:

Դեռ իր լինելիութեան մէջ է Դաշնակցութիւնը:

Նա դեռ չի՛ ասել իր վերջին խօսքը:

Ահա՛ թէ ինչու եմ ասում` օրհնի՛ր ճակատագիրդ, որ Հայ ես ծնած, բայց որպէսզի օտար ափերի վրայ Հայ մնաս, եղի՛ր Դաշնակցական:

Գարեգին Նժդեհ