ՑԵ՞Ղ, ԹԷ՞ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԻՒՆ

Չէ կարելի ներքնապէս ճանաչել

կուսակցութիւնները եւ վճռապէս

չժխտել կուսակցականութիւնը:

Կէս դար առաջ, Թրքահայաստանի պայմաններում գոյութեան իրաւունք եւ յաջողութիւն կարող էին ունենալ գերազանցօրէն ազգային շարժումներ — նմաննե՛րը միայն:

Աշխարհածանօթ իրողութիւն է, որ հայութիւնը վտանգուած էր ազգովին, եւ կ՚ակնկալուէր, որ Հայոց յեղափոխութիւնը ծնունդ առնէ մեր վտանգուած Ցեղի խռովքէն ու գործէ ողջ ազգի անունով, ողջ ազգի համար, ազգի բովանդակ ոյժերով:

Ցեղօրէն անխաթար ժողովուրդների մէջ` ինքնապաշտպանութեան բնազդը ուժեղանում է իրեն սպառնացող վտանգի համեմատութեամբ:

Բացարձակ է ե՛ւ հետեւեալ ճշմարտութիւնը. — Վտանգի ժամանակ զանգուածների մէջ երեւան է գալիս ընդհանրականը, ցեղայինը, որի առջեւ տեղի են տալիս անհատականն ու հատուածականը:

Ուզում եմ ասել — Ցեղի՛ն է ու Ցեղի՛ց է ինքնապաշտպանութեան բնազդը: Ժողովուրդը Ցեղո՛վ է արթուն, զօրաւոր, ինքնապաշտպանունակ ահա՛ թէ ինչո՛ւ ֆիզիքական գոյութիւնը վտանգուած, որով եւ՛ ինքնապաշտպանութեան կարօտ հայութեան մէջ երեւան պիտի գային զուտ ցեղա-ազգային կազմակերպութիւններ, եւ ո՛չ թէ քաղաքական կուսակցութիւններ:

Միայն խորապէս ցեղա-ազգային յեղափոխութիւնը կարող էր գլուխ հանել դարերով օտար լծերի տակ իր տոհմիկ առաքինութեանց մէջ տկարացած մեր ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցութեան վերազարթնումը, միայն դա՛ կարող էր համախմբել ու ակտիւացնել հայութեան ոյժերը — անհրաժեշտ նախապայմանը ազգային ամէն պայքարի յաջողութեան:

Վերածնունդ-յեղափոխութիւն` այդպիսի՛ն պիտի լինէր մեր յեղափոխական շարժը:

Հայոց շարժումների վարիչները, դժբախտաբար, չեղան ամէն բանից առաջ համահայկականութեան, ցեղային ամենամիութեան, քաղաքական միակրօնութեան (ա՛յն, որ այսօր մենք դաւանում ենք իբրեւ ցեղակրօնութիւն) գաղափարախօսներ: Ազգային կուռ գաղափարախօսութեան պակասի պատճառով, օտար փոխառիկ գաղափարները եկան խռովելու, շարժելու, բայց ո՛չ եւ յեղափոխելու մեր ժողովուրդը, նա՛խ նրա մտածողութիւնը: Այդ իսկ պատճառով` ունեցանք շարժում, աւելի ճիշտը` շարժումներ, բայց ո՛չ ազգային վերանորոգիչ յեղափոխութիւն:

* * *

Պէտք է ենթադրել, որ Հայոց յեղափոխութեան ձեռնարկողները լաւապէս ճանաչում էին երեք բան — իրենց ժողովրդի հոգեւոր ժառանգականութիւնը, նրա դարաւոր թշնամու հոգեբանութիւնը եւ արտաքին աշխարհի պայմանները:

Մեր պատմական անցեալը, մեր Ցեղի մշակութային փառքը — այդ կը պարտադրէր լինել հոգեւորապէս աւելի անկախ եւ ծունկ չծռել օտար յաճախ խաբուսիկ — արժէքների առջեւ: Արտաքին ազդեցութիւնները, սակայն — որոնց դեռ այսօր էլ առատ տուրք են տալիս հայ կուսակցութիւնները — պատճառ դարձան, որ հայ մտաւորականութիւնը խզէ հայութեան զարգացման գիծը, որ հրամայաբար պիտի պահուէր մեր նախայեղափոխական անցեալի եւ յեղափոխականութեան շրջանի միջեւ: Աղէտալի եղաւ հայ վարիչ մտաւորականութեան ցեղային անլիակշռութիւնը — իմա՛ նրա նուաստութեան զգացումը — դա նրան դարձրեց անուղղայ ընդօրինակող: Կէս դար է, ինչ գոյութիւն ունին հայ կուսակցութիւնները, բայց եւ այնպէս` նրանցից եւ ո՛չ մէկը դեռ ձեւաւորուած չէ՛ ծրագրօրէն, նրանք դեռ չունի՛ն հիմնաւորուած աշխարհայեցողութիւն:

Նրանց ծրագիրները — մէկը միւսից մոդայիկ — մի քիչ ռուսական, մի քիչ եւրոպական — միայն անունով են հայկական: Նմանուելու այդ ախտից — արդիւնք` ազգային տկար ինքնագիտակցութեան — դեռ այսօր էլ զերծ չեն հայ կուսակցութիւնները:

Այս կամ այն ժողովուրդը քաղաքականապէս ազատագրուելուց առաջ պէտք է — իբրեւ նախապայման — նախ ազատագրել նրա մտածողութիւնը օտար կապանքներից: Այդ չհասկացաւ հայ մտաւորականութեան մի մասը: Լծուելով լիբերալիզմի, սոցիալիզմի, անկրօնութեան կառքերին` նա չհասկացաւ, որ Հայոց յեղափոխութեան առաջին գործը պիտի լինէր այնպէս դաստիարակել հայութիւնը, որ նրա հասարակական խաւերը զօրութենապէս լրացնեն եւ օժանդակեն իրար, եւ ո՛չ թէ կատաղի պայքար բանան իրար դէմ: Արդի՞ւնքը — ժողովուրդը հոգեբանօրէն, մտածումով ու ապրումով միատարրելու փոխարէն, պառակտեցին` կասեցնելով մինչեւ այդ սկսուած նրա վերածնունդը, մի բան, առանց որի ո՛չ միայն ձախողւում են յեղափոխական փորձերը, այլեւ` յաճախ լրջօրէն վտանգում են ազգերի ապագան: Հայ կուսակցութիւնները լաւապէս չէին ճանաչել նաե՛ւ թուրքը: Այլապէս` մեր ազատագրական գործունէութիւնը պիտի ունենար տարբեր տարողութիւն ու մեթոդ:

Իսկ արտաքին պայմաննե՞րը, Եւրոպա՞ն, որը Հայկական հարցը ծառայեցրեց իբրեւ առիթ` Թուրքիոյ ներքին գործերին միջամտելու եւ սակարկելու նրա հետ — ճանաչո՞ւմ էին Եւրոպան, որի խաչին եւ մարդկայնութեան այնքան սին յոյսեր էին կապել: Ի զուր անցան Հայոց վերածնունդի ռահվիրաների կանչերը` յոյս չդնե՛լ Եւրոպայի վրայ. «Հայաստանի մէջ է բո՛ւն հայկական խնդիրը, եւ մենք Բերլինի մէջ կ՚որոնենք զայն»: Հայ ցեղաշունչ գրողի — Սրուանձտեանցի — համար` Հայաստանը` դա Հայ ցեղն ու Հողն է, որոնց պաշտամունքից պիտի քաղեն իրենց նուիրումին ոյժը հայութեան ճակատագրով ապրող մեր բոլոր սերունդները: «Հայաստանի մէջ է բո՛ւն հայկական խնդիրը» — դա ասել է` դարերով իր գոյութեան թշնամուն եւ մահուան հպատակ մեր ժողովուրդը ի՛ր մէջ, միայն իր Ցեղի մէ՛ջ պիտի փնտռէ իր փրկութիւնը: Դա ասել է` հայութիւնը պիտի առաջնորդուի էաբանակա՛ն հրամայականով` նա՛խ ինքդ օգնիր քեզ:

Հայ մտաւորականութեան մի մասը, մեղանչելով այդ հրամայականի դէմ, սոցիալիստացաւ եւ իր յոյսը դրեց արտաքին ոյժերի — Երկրորդ, Երրորդ Ինտերնացիոնալների, «քսան միլիոննոց միջազգ. բանւոր. բանակի» եւ նման այլ յիմարութիւնների վրայ: Մեր մտաւորականութիւնը չհասկացաւ, որ ինքն — իբրեւ ազգի գիտակցութեան օրօրանը — կուսակցականանալով, դադարում է ծառայել ազգին: Այո՛, հատւածականացած մտաւորականութիւնը ճշմարիտ մտաւորականութիւն չէ. նմանը մեղանչում է իր կոչումի դէմ:

Հայութեան ու Հայաստանի թշնամիների, ինչպէս եւ օտար, վատասերիչ միջավայրի դէմ յաջողաբար գործել կարող է միայն ցեղային համամիութիւնը եւ ո՛չ թէ քաղաքական այս կամ այն փոխառիկ գաղափարի շուրջը հատուածական շահերի նոյնութեամբ ժամանակաւորապէս միացած անհատների խմբակցութիւնը: Մեր մտաւորականութեան անցեղապաշտ մասի թեթեւամտութեան համար դժուար թէ մեղմացուցիչ պարագաներ գտնեն օրուայ հասարակագէտն ու վաղուայ պատմաբանը:

«Բուն հայկական խնդիրը» — դա օտար լծերի տակ ուծացած հայկական զանգուածները վերստին ազգի վերածելու մէջ է: Հասկանա՛նք այս: Իսկ դա հնարաւոր է միայն քաղաքական միակրօնութեամբ, մի բան, որ կ’ընձեռէ մեզ ցեղը, Ցեղակրօնութիւնը: Հայը` դեռ անհայրենատէր, կուսակցականացաւ, հատւածականացաւ — մի պարագայ, որի պատճառով թերի մնաց Նազարեանների օրով սկսուած այնքան խոստմնալի իր վերածնունդը: Այդ իսկ պատճառով` հայութիւնը չկարողացաւ յաղթահարել իր ներքին տկարութիւնները — չկարողացաւ թարմանալ ցեղօրէն, վերանորոգուել, ամբողջանալ իբրեւ ազգ: Սրանո՛վ — բնաւ չանգիտանալով արտաքին պատճառները — նաե՛ւ սրանով պիտի բացատրել մեր ժողովրդի կրած թէ՛ աղէտները եւ թէ` օրուայ անզօր ու անկար վիճակը:

«Ռազմիկ», 1942թ., թիւ 3