ԿԵԱՆՔԻ ՕՐԷՆՔԸ

Ա

Մեր դարուն, մասնաւորապէս մեր օրերուն,

ոչինչ այնքան չէ տկարացնում ազգերի պայքա-

րունակութեան ոգին, որքան այն աղէտալի յոյսը,

թէ իրենց ճակատագիրը բարւոքողը սեփական

ճիգերը չեն, այլ` ինչ-որ արտաքին ոյժեր:

Ճիշտ է, որ մարդկային ցեղը շատ ուշ սկսեց իմաստասիրել, թէ պայքարն է կեանքի օրէնքը, պայքարը որպէս միջոց անհատի եւ ցեղերի ինքնակատարելագործութեան: Նա ուշ ըմբռնեց, թէ ապրել, ասել է` յառաջադիմել պայքարի ճամբով, բայց իրապէս նրա կեանքը եղել է անվերջ նպատակադրութիւն եւ ձգտում, իր մօտաւոր կամ հեռակայ նպատակներին հասնելու համար:

Նա — անհատ թէ հաւաքական մարդը — իր գոյութեան ընթացքում չի ապրել մի վիճակ, որի մէջ իրեն դժգոհ չզգար եւ չձգտէր դէպի աւելի լաւը […]:

Բաւական չէ միայն նպատակադրել. պէտք է նաեւ> իմաստութեամբ ընտրել կարողանալ դէպի նպատակը տանող ճամբան: Վասնզի որքան բնական ու ճիշտ է այս կամ այն նպատակի ընտրութիւնը, այնքան դժուար է այդ նպատակի իրականացման համար անհրաժեշտ միջոցների անսխալ ընտրութիւնը: Առաջին դէպքում, անհատը թէ հաւաքականութիւնը թելադրւում է իր կարիքներից` ունենալու աւելին, քան ունի, լինելու աւելին, քան է:

Երկրորդ դէպքում` նպատակադրողը պէտք է առաջնորդուի իմաստութեամբ — քաղաքական թէ կենցաղական — եթէ չի ուզում իր բովանդակ կեանքը սպառել անվերջ թափառումների ու պրպտումների, փորձերի եւ փորձանքների մէջ:

Ժողովուրդներ ու անհատներ կան, որոնք Մետերլինգի Կոյրերի պէս, մոլորուած տգիտութեան անտառում, կը շարունակեն խարխափել մթութեան եւ անստուգութեան մէջ, բազում ճամբաների վրայ:

Մոլորանք ու խարխափում — ահա՛ թէ ե՞րբ է ծնունդ առնում տառապանքը եւ հսկայական սեւ թռչունի պէս իր ցուրտ թեւերը տարածում իրենց նպատակի ճամբին մոլորուած, ճամբից դուրս ընկածների հոգու վրայ: Չեմ ուզում ասել, թէ տառապանքը հետեւանք է ամէն տեսակ պայքարի, որ ենթադրում է նպատակը: Երբե՛ք: Յաջող պայքարի դէպքում` մարդկային հոգեկան ոյժերը աճում են յաղթահարուելիք դժուարութեանց համեմատութեամբ: Անսխալ պայքարի ընթացքում մարտնչողի հոգին լցւում է յաղթական ուրախութեամբ` զօրեղացնելով աշխարհի հետ կռուի բռնուածի թեւն ու թափը:

Տառապանքը — յուսոյ եւ ներքին ուրախութեան չգոյութիւնը — հետեւանքն է ընդունայն, անիմաստ պայքարի, պայքար, որի վախճանը չի տեսնւում, որի յաջող ելքին այլեւս չի հաւատում պայքարողը, զուր պայքար, որի ընթացքում գլուխ է բարձրացնում յուսահատութիւնը եւ հարուածում մարտնչողի ոգին: Այո՛, անյուսութիւնը ծնում, իսկ տկարութիւնը դիեցնում է, սնուցանում տառապանքը: Ասել է` տառապանքը հետեւանք է ո՛չ թէ նպատակադրութեան, նպատակի, որքան էլ մեծ եւ հեռաւոր լինի դա, այլ` նպատակի համար ընտրուած սխալ ճանապարհի:

Ի՞նչն է, սակայն, աղէտալի սխալանքի մատնում անհատին եւ ժողովուրդներին իրենց նպատակներն իրականացնելու միջոցների ընտրութեան գործում:

Ըստ իս` մարդկային անիմաստութիւնն է:

Ժողովուրդները տառապել են եւ կը տառապեն իրենց առաջնորդ տարրերի անիմաստութիւնից: Իսկ իմաստուն չեն, ասել է` անզօր են եւ դժբախտ այն բոլոր ժողովուրդները, որոնց գաղափարախօսական եւ վարիչ առաջնորդութիւնը չգիտէ, թէ ի՞նչ է եւ ինչո՞ւմ է կայանում կեանքի օրէնքը:

Դա, այդ օրէնքը, արտայայտւում է այն անսկիզբ եւ անվախճան պայքարի մէջ, որին վկայ են աշխարհն ու մարդը: Պայքար, որ արդիական բացատրութեամբ կոչում ենք գոյութեան կռիւ:

Ապրելով` մարդկութիւնը անուղղակի կերպով նպաստում է իր թուական աճման, ինչպէս եւ ցեղամիջեան մրցումին` գոյութեան կռիւը դարձնելով աւելի ներոյժ եւ բորբոքուն: Այդ կռիւը ենթադրում է երկու անփոփոխ իրողութիւններ.

ա) Որ երկիրը սահմանափակ է, իսկ մարդկային ցեղը աճում է եւ աճում — մի պարագայ, որը ստիպում է մարդկութեան` իր քանակը յարմարեցնել իր գոյութեան իրական միջոցներին:

բ) Որ բոլոր պարագաներում էլ, մտաւորապէս թէ ֆիզիքապէս զօրաւորները, աւելի ընդունակ յարմարուելու միջավայրին, զբաղում են աւելի բարւօք դիրք, կացութիւն, չէզոքացնում տկարներին եւ թողնում աւելի կենսունակ սերունդներ:

Իսկ դա, այլ խօսքերով, ասել է` անողոք եւ անվերջանալի կռիւ ուժեղի եւ թոյլի միջեւ, որը միշտ էլ պսակւում է ուժեղի յաղթանակով եւ թոյլի ոչնչացմամբ: Եւ այդ` որպէս բարեշրջութեան օրէնք, եւ այդ` յանուն անհատի եւ ցեղերի զարգացման եւ կատարելագործութեան: Այդ է Դարուինի տեսութեան կմախքը:

Գոյութեան կռուի մասին կան եւ այլ տեսութիւններ, օրինակ` կրապոտկինեանը, ըստ որի` գոյութեան կռիւը մի փաստական համագործակցութիւն է: Ապրում են այն տարրերը միայն, որոնք զինակցում են միասնական աշխատանքի եւ պայքարի համար, իսկ առանձին մնացածները, թող որ ուժեղ, կորչում են: Ամէն ցեղ ճգնում է յարմարուելու իր շրջապատին` գոյութեան կռւում չկորչելու համար, իսկ դա ենթադրում է երկու բան — զինակցութիւն եւ բախում:

Ինչպէս տեսնում էք, սա էլ Դարուինի պէս շեշտում է գոյութեան, իմա ցեղամիջեան կռուի փաստը, որ պիտի շարունակուի, քանի դեռ մարդը մարդու, ինչպէս եւ ազգը ազգի համար միջոց է եւ ոչ թէ նպատակ: Կայ եւ պիտի մնայ ցեղամիջեան պայքարը: Ի՞նչ է, սակայն, նրա նպատակը:

— Ժամանակի ընթացքում անկարելի դարձնել կռիւը մարդկային ցեղերի միջեւ, ինչպէս անհատամիջեան կռիւը: Այո՛, պայքար եւ պատերազմ — եւ այդ` յանուն ցեղերի կատարելագործութեան, խաղաղութեան ու եղբայրութեան:

Առանց այդ պայքարին` չկայ եւ չի կարող ստեղծուիլ ցեղերի եւ անհատների կատարելութիւն, վտանգի պայքարում կորչելու վախն է ստիպում անհատին եւ ցեղերին` զարգացնելու իրենց կարողութիւնները, կատարելագործուելու:

Ուր չկայ պայքար` վտանգ չկայ, իսկ ուր վտանգ չկայ ու գոյութեան կռիւը ոչնչով չի զբաղեցնում մարդկանց, այնտեղ կայ տկարութիւն եւ անկատարելութիւն: «Ուր կան գայլեր, այնտեղ ոչխարներն աւելի նուազ տխմար են»: Բնութիւնը դիտմամբ է դրել պայքարի բնազդը անհատի եւ ցեղերի մէջ, որպէսզի կատարելագործութեան մղէ նրանց: Մրցումը երբեմն վախի, երբեմն ամօթի, երբեմն մեր դիմացինին գերազանցելու ցանկութեան ձեւերի տակ` խթանում է յետ չմնալ, կանգ չառնել, այլ` առաջադիմել անվերջ, իսկ դա նպաստում է մեր զարգացման եւ կատարելագործումին:

Մարդս կարող է եւ տկար լինել, բայց նա չի սիրում տկարութիւնը եւ հարուածում է նրան, երբ սա երեւան է գալիս մարդու պատկերով:

Եղի՛ր այնպիսին, որ արհամարհելու փոխարէն քեզ յարգել կարողանամ — այսպէս, այս իմաստով պիտի թարգմանել յարձակուողի հոգեբանութիւնը:

Ահա՛ մի շատ սովորական օրինակ:

Երբ որ երկու հոգի առաջին անգամ լինելով հանդիպում են կեանքում, նրանք մեծ ուշադրութեամբ սկսում են դիտել ու զննել իրար: Ի՞նչ է նպատակը այդ փոխադարձ զննութեան: Ըստ դարուինիստների` դա արւում է իրար տկարութիւնները պարզելու եւ նրանցից օգտուելու նպատակով: Դիտուած է, որ երբ մէկի մօտ տկարութիւն նկատուեց, դիտողը գիտակցօրէն թէ բնազդաբար օգտւում է նրանից, առնուազն բարոյապէս վնասելով տկարին (առնուազն ծաղրելով տկարութիւնը): Սրան զուգահեռաբար, մարդկային կեանքում նկատում ենք մի այլ երեւոյթ: Ամէն անգամ, երբ որ մէկը մի ուրիշի մէջ գտնում է այն, որ կատարելանման է, անմիջապէս դառնում է յարգալից դէպի դիմացինը, եւ ոչ թէ ստրկականութիւնից մղուած, այլ` հիացումից: Ընդհակառակը, տրամագծօրէն տարբեր վերաբերմունք ենք ցոյց տալիս թոյլին: Սրա նկատմամբ, ամէն բանից առաջ, մարդս զգում է արհամարհանքախառն յուսախաբութիւն: Կ՚ուզէիր դիմացինիդ մէջ իդէալ յատկութիւններ գտնել, որ մղուէիր նմանուելու նրան, որ հոգեպէս կաղապարուէիր նրանով, եւ, յանկարծ… տկարութիւն: Ահա՛ արհամարհանքի եւ յաճախ բնազդական թշնամանքի պատճառը:

Բ

Առաջին հայեացքից անիմաստ է թւում նման վերաբերմունքը: Ինչո՞ւ է քննադատական մարդ արարածի վերաբերմունքը դէպի իր շրջապատը: Ինչո՞ւ հիանալ կամ թէ պարսաւել անպայման: Որովհետեւ մարդը որպէսզի իրեն զգայ ու տեսնի մի իդէալ միջավայրում-փնտրում է կատարեալը, նա հիանում է գեղեցիկին, վսեմին, զօրեղութեան վրայ, ցանկանալով նրանց յաւերժացնել կեանքում: Իսկ պարսաւում է տկարը, տգեղն ու անկատարեալը, ձգտելով նրանց վերացնել, արտաքսել կեանքից:

Մարդս աւելի հակամէտ է գրաւուելու, քան թէ քննադատական վերաբերմունք ցոյց տալու: Եւ հէնց դրանումն է հոգեւոր մշակոյթի ինչպէս եւ պաշտամունքի գաղտնիքը:

Այժմ մեր հայեացքը դարձնենք ազգերի կեանքին: Այդտեղ էլ նոյն օրէնքն է գործում: Անհատների պէս, ազգերն էլ հիանում են հզօրներից եւ արժանաւորներից, եւ մղւում արհամարհելու, շահագործելու եւ հարուածելու տկարներին: Ուր կայ տկարութիւն` այնտեղ յարձակում եւ հարուած կայ: Գիտենք, թէ ինչպէ՛ս փոքր եւ անզօր ազգերը աճապարում են իւրացնելու լեզուն, գրականութիւնը, սովորութիւնները այն ազգի, որի ձեռքում տուեալ ժամանակամիջոցում գտնւում է առաջնութեան դափնին: Գիտենք նաեւ, թէ ինչպէ՛ս է արհամարհւում լեզուն, անունը, երկիրը տկար եւ անպայքարունակ ժողովրդի: Ուժեղ ժողովուրդը յաճախ ակամայից արհամարհում է թոյլին: Բայց երբ այդ վերջինն ուժեղացաւ, անգամ միայն բարոյապէս, միայն արժանաւորութեամբ — եւ ոչ անպայման թուապէս — երկու ժողովուրդների միջեւ ստեղծւում է փոխադարձ յարգանք: Նմանները այլեւս չեն պատերազմում ամէն առթիւ. նրանք կարողանում են հասկացողութեան գալ եւ առանց զինեալ բախումների:

Եւ հէնց այդ է պատճառը, որ ժողովուրդները, քաղաքականապէս ազատագրուելուց առաջ, մարդկութեան արհամարհանքից ազատագրուելու ճիգեր են կատարում: Ահա՛ այսպէս, ցեղամիջեան պայքարի ճամբով, աստիճանական հոգեւոր հաւասարեցմամբ, ազգերը մի օր շատ հեռաւոր ապագայում — պիտի իրականացնեն տիեզերական եղբայրութեան իդէալը:

Արդեօք այսօր հնարաւո՞ր է աշխարհը լցնող «ազգ եւ ազինք»ների համաշխարհային եղբայրութիւնը: Մարդկութիւնը որպէս «մի հօտ, մի հովիւ», որպէս «Ազգերի Դաշնակցութիւն»: Հնարաւո՞ր է դա այսօր, վաղը, մօտիկ ապագայում: Ո՛չ, ի հարկէ:

Թող այդ «ոչ»ը չսարսափեցնէ, այլ` զգաստացնէ, խրատէ մեզ: Կայ դարերի փորձը, կայ անցեալը, կայ մարդկային ցեղի պատմութիւնը, որոնք վճռական «ոչ»ով են պատասխանում այդ հարցին: Այդ հարցի պատասխանը փնտռէք եւ կը գտնէք նաեւ Հռոմի պատմութեան մէջ: Համաշխարհային թագաւորութիւնը չի կարող հաստատուել հաւասարապէս չյարգուած ժողովուրդների վրայ: Հռոմի ճակատագիրը կը բաժանի բոլշեւիկների երազած տիեզերական հասարակապետութիւնը, եթէ նրա մէջ մտնեն նաեւ այնպիսի ժողովուրդներ, որոնք իրենց բարոյա-մտաւոր անչափահասութեան պատճառով պիտի չդիտուին որպէս հաւասարապէս յարգուած եւ հաւասարազօր (հոգեւոր իմաստով) անդամը ամբողջութեան: Կան դեռ ժողովուրդներ, որոնք կարող են կոյր աղիքի դերը կատարել մարդկային ցեղի հոգեւոր օրգանիզմում: Այդ է պատճառը, որ համամարդկային եղբայրութեան երազը շարունակում է մնալ այդպիսին, եւ դա պիտի չիրականանայ, քանի դեռ կան եւ կը մնան հաւասարապէս չյարգուած ժողովուրդներ:

* * *

Ահա՛ թէ ինչո՞ւմն է մարդկային ցեղի տարբեր խմբերի բաժանման գաղտնիքը:

Խմբաւորումներ, որոնք գտնւում են մշտատեւ մրցման պրոցեսի մէջ եւ այսպիսով մղում տալիս եւ մղում ստանում` դէպի կատարելութիւն եւ հոգեւոր հաւասարեցում, դէպի գալիք համաշխարհային եղբայրացում:

Այդ մրցումը երբեմն հասնում է իր ամենաբարձր կէտին` պատերազմի ձեւի տակ, եւ ունի մի հատիկ նպատակ-կենսունակ ազգերը բարձրացնել, հզօրացնել, հաւասարացնել նմանների հետ, իսկ անպայքարունակներին, իսկ կորչելու դատապարտուածներին օր առաջ դուրս շպրտել աշխարհից:

Որպէս ամփոփում` կրկնենք մէկ էլ, թէ ցեղամիջեան պայքարը մեծ եւ անողոք օրէնքն է կեանքի, անփոփոխ օրէնքը անհատի եւ ցեղերի զարգացման եւ կատարելագործման — պայքար, որի նպատակն է` թոյլ չտալ մարդկային անհատին եւ հաւաքականութիւններին կանգ առնելու, քարանալու մի որոշ կէտի վրայ, այլ` նրանց մտրակել ու մղել առաջ, մինչեւ որ պայքարող կողմերը կը հասնեն մարդկային իդէալի մի վիճակի, երբ այլեւս պայքարն սպանած կը լինի պայքարը, երբ կը դադրի պատերազմը` տեղի տալով կատարելագործուած ազգերի եղբայրութեան եւ համատարած խաղաղութեան առջեւ:

Իսկ մինչեւ այդ երանելի օրը` պատերազմը պարբերաբար կը փոխի իր պատմական տարազները միայն, բայց ոչ եւ էութիւնը:

Եւ ազգերը կը շարունակեն զինուել ու վերազինուել նորանոր արնոտ բախումների համար:

Մինչեւ այդ հեռաւոր օրը` մարդկութիւնը կը ծաղրէ եւ կ՚ընդոտնէ իր ընտրանիի խաղաղասիրական ցնորքները:

Մինչեւ այդ` վա՜յ պարտուածին…

«Արաքս», 1930թ., թիւ 1, 2