ԽOՍՔ ԵՐԿՐՈՐԴ, ՀԱՅԸ ԵՒ ԹՈՒՐՔԸ

Թուրքը, համաշխարհային պատերազմի օրերին, իր տկարութեան սարսափէն (լա՛ւ ըմբռնիր այդ, ասացի` իր տկարութեան սարսափէն) խթանուած, յղացաւ ծրագիրներէն ամենադիւայինը` բնաջնջել մի հինաւուրց ցեղ, որ դարերով իր շուրջը միայն լոյս և քրտինք էր սփռել:

Յղացաւ և գործադրեց:

Եւ մի օր, թրքահայութեան ողջակիզումի առաջին օրը, բարձրացող արեւը Հայաստան երկրի փոխարէն տեսաւ մի կատարեալ գեհեն: Տեսաւ խաչի նսեմ ստուերը ընկած մեր չորսհազարամեայ հայրենիքի վրայ: Տեսաւ, թէ ինչպէս մի խաւարասէր ազգ` վախկոտ, բայց յարձակողական, փոքրոգի, բայց աւերիչ — կը հրոսէր մի անզէն եւ անպաշտպան ժողովրդի դէմ` զայն իր պատմական հայրենիքէն արմատախլելու խելագարութեամբ: Տեսաւ, թէ ինչպէս կը մոխրանային հազարամեայ օրհնութեամբ լեցուն գիւղերը մեր, կը պղծուէին վանքերը, եկեղեցիները, գրադարանները` հազար: Տեսաւ խուժդուժ գործը տապարի, եաթաղանի, կապարի — ամէն տեսակի եւ չափի գործիքների, որոնցով սպաննել եւ աւերել կարելի է: Այլեւս Հայաստանով անցնող գետերը արիւն էին կտրել, իսկ կիրճերը` դիակներով լեցուն: Տեսաւ, թէ ինչպէս իրենց ծնողների եւ ամուսինների ներկայութեան կը խլուէին եւ կը բռնաբարուէին կանայք: Գործի վրայ էր թրքական սանձարձակ շնութիւնը, որ անասուններին իսկ կը գերազանցէ: Հայ տղամարդիկ` անկարող դիմանալու` անձնասպան կը լինէին, եւ սարսափից խելագար մեր աղջիկները խմբովին Եփրատի ալիքները կը գրկէին: Տեսաւ, թէ ինչպէս հայրը հաւաքեց իր ընտանիքը եւ այրեց ողջ. թէ ինչպէս սովահար հայ մանուկները իրենց մորթուած մայրերի դիակներին կպած` ծիծ կը ծծէին: Շատ տեղերում էլ հայ մանուկների ջարդը խաղի վերածուեց. նրանց ոտքերէն բռնած` իրար զարնելով կը սպաննէին:

Արեւը տեսաւ տուն, տանիք ու ճամբաներ արիւնով ներկուած: Տեսաւ բարձունքների վրայ, գետափներին եւ ձորերի մէջ` մահուան հետ կռուի մտած արնաթաթախ հայորդիներ: Տեսաւ, թէ ինչպէս «շներն ու շնագայլերը մեր սիրելիներու սրտերը կը կրծէին»: Տեսաւ իրենց գողգոթայի ճամփին, անասունների պէս, վաճառքի հանուած հայ կիներ ու մանուկներ, եւ լուսաւորեց խաչի ճամբան ծերերի, կաղերի եւ կոյրերի…

Հայոց արեւը տեսաւ այդ ամէնը եւ խաւարեց այդ օրը:

Եւ մի օր էլ Եղեռնի վերջին օրը, երբ այլեւս ամէն ինչ տխրօրէն կատարեալ էր, բնութիւնը նստաւ սգալու Հայոց Աշխարհի մոխրակոյտերի վրայ…

Եւ թուրքը անօրինակ շնականութեամբ ասաց Եւրոպացուն` «ջարդէն վերջը աղօթք մը ըրի եւ արդարացայ»*: Իսկ դիւանագիտական խարդաւանքների վարպետ Մոսկուան յանձին Ռադեկի չուշացաւ արդարացնելու Թուրքիոյ հայաջինջ քաղաքականութիւնը.** «Իթթիհատը իր երկրին անկախութիւնը պահելու համար ըրաւ ինչ որ կրնար: Ան վճռեց ոչնչացնել ամբողջ հայ ժողովուրդը: Եւ կասկածէ դուրս է, որ Պոլսոյ մէջ նստած իթթիհատական ղեկավարները այս հարցին մէջ շարժեցան պետական անհրաժեշտութեան գաղափարով: Թուրքիոյ համար խնդիրը շատ սուր էր դրուած — ապրիլ կամ մեռնել: Անոնք նախընտրեցին ապրիլ»:

Այսպէ՛ս, այսպէս խօսեց կարմիր հրէշը` սեղմելով Թուրքիոյ հայաջինջ ձեռքը: Քրիստոնեայ աշխարհն էլ լրբութիւն ունեցաւ, որպէս կարեկցանքի արտայայտութիւն, մեզ նետելու մի երկբառ նախադասութիւն` «մարտիրո՜ս ժողովուրդ»:

Իսկ հա՞յը… Դեռ կը սպասուի, թէ նրա որդիները մէկ-մէկ նեմեսիսներ պիտի դառնան` իրենց այնքա՜ն արդար ու աշխարհաշէն ցեղը քարին զարնող դահիճը պատուհասելու համար:

Հայը տեսաւ ու զգաց հայաքանդ Եղեռնի ահաւորութիւնը միայն: Մարդկութեան հետ, սակայն, մենք էլ դեռ չենք չափել վեհութիւնը այն աստուածային շարժուձեւի, մեծութիւնը մարդ-ազգի պատմութեան մէջ նախընթաց չունեցող այն գերմարդկային արարքի, որով մեր ժողովուրդն իր կէսը ողջակիզեց` ցեղի արիւնը, հոգի՛ն փրկելու համար:

Մի շարք օտար ժողովուրդներին յատուկ տկարութեամբ, իմա՛ ցեղուրացութեամբ, հայն էլ կարող էր փրկել իր ֆիզիքականը, բայց եօթնիցս փառք իրեն, նա չունեցաւ այդ տկարութիւնը գիտակցօրէն, թէկուզ շատ տեղերում կրաւորական հերոսացումով, նա զոհեց կէսը իր մարմինէն` ցեղի էութեան դէմ չմեղանչելու համար: Նա դարձաւ իր սեփական Զոհը եւ Զոհարարը` միաժամանակ:

Եւ փրկուեց ցեղը:

Ահա՛, նորահա՛ս սերունդ, ահա՛ ցեղը մեր, որի անունով կանչում եմ եւ ասում քեզ.

— Եղի՛ր ցեղակրօն, ցեղակրօ՛ն եղիր, քանզի կտրուելով ցեղէն` անհատը մեռնում է հոգեպէս, ինչպէս եւ հաշտւում իր ցեղի մահուան հետ, քանզի ցեղակրօնութեամբ, միա՛յն ցեղակրօնութեամբ վահանաւորուած հայութիւնը կարող պիտի լինի`

Յաջողաբար պատուար կանգնել օտար միջավայրերի այլասերիչ ազդեցութեանց դէմ.

Հաշուեյարդարի ենթարկելով ներքին աղիտաբեր ճակատը,- որմէ մեծապէս կ’օգտուին թուրքն ու բոլշեւիկը,- փրկարար քաղաքական միադաւանութեան մղել սփիւռքի հայութիւնը.

Հայ հոգին պահել անառիկ ազգասպան լենինականութեան յարձակումների դէմ:

Եւ զինաթափել գոյ եւ գալիք թրքական վտանգը, որ մահուամբ կը սպառնայ մեզ:

Այո՛, ցեղակրօնութիւնը, մեր դաւանանքը, որ շօշափում է աղերսի հիմնական գաղափարը եւ որով անհատներն ու սերունդները կապւում են իրենց գերագոյն ծնողին` ցեղի՛ն, ցեղակրօնութի՛ւնն է մեր ապաւէնը:

*Մի թուրք հարիւրապետի խօսքերը` գերմանացի Ֆօն Գորդոնին:

** Տես բոլշեւիկեան «Նոր Աշխարհ»ի թիւ 3-ը, 1922, հոկտեմբեր, Թիֆլիս: