ԽՕՍՔ ՎԵՑԵՐՈՐԴ, ՑԵՂԸ ԵՒ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ

Այսօրը` նոր օր է: Ով գիտէ այդ`

գիտէ Ճշմարտութիւնը:

Անասելիօրէն ճակատագրական է ցեղային ազդակի նշանակութիւնը մի ժողովուրդի վերածնունդի, ազգային ամբողջացման եւ պետականացման գործում:

Գիտենք հասարակագիտական այդ պարզ ճշմարտութիւնը, սակայն, անկարելիութեան չափ դժուար է — «ի՞նչ է ցեղը»- հարցի սիրտը շօշափել:

Մարդաբանութեան ցարդ տւած սահմանումներից եւ ո՛չ մէկն է ընդունելի ինձ համար: Ցեղ հասկացողութիւնը սահմանելու համար բաւական չեն հին եզրերը: Նրանցով չի կարելի սպառել ցեղի ողջ տարողութիւնը:

Այո՛, ցեղային գործօնը աւելի բարդ իրողութիւն է, քան ենթադրւում է:

Դժուար է դա սահմանել գիտական լեզուով: Այստեղ միայն յարաբերական գիտականութեան մասին խօսք կարող է լինել:

Ըստ մեզ, ասենք առանց տեսական խորացումների, ցեղն աւելի հոգի է, քան` կաւ:

* * *

Մեր դարում, մասնաւորապէս մեր օրերում, ոչինչ այնքան չի տկարացնում ժողովուրդների պայքարունակութեան ոգին, որքան այն աղէտալի մոլորանքը, թէ իրենց ճակատագիրը բարւոքողը սեփական ճիգերը չեն, այլ ինչ-որ արտաքին ուժեր:

Աւելի՛ պարզ:

Մի ժողովուրդ, որ իրեն պէտք եղած ուժերը իրենից դուրս է փնտռում, կուրօրէն իր պարտութիւնն ու անկումն է նախապատրաստում:

Հասկանա՛նք, որ ցեղի ուժակշիռը աւելի մեծ է, նրա կարողականութիւնը բիւրաբիւր անգամ աւելի հարուստ, քան` ժողովրդինը:

Այն ժողովուրդը, որ գիտէ այդ, գիտէ ճշմարտութիւնը, փրկուած է նա:

Հայ ցեղը` հայ արիւնն է, համակ բոց ու զօրոյթ, որ ասում է անխօս.«Ես սնւում եմ նրանցով, որոնց սնուցանում եմ»:

Ցեղը չի ծերանում, թիկնադարձութիւն չգիտէ, եւ չի պարտւում, երբե՛ք:

Դա յաւիտենական հայն է, ժամանակների վկան, Աստուծոյ գործակիցը:

Ցեղն արարիչ է, ժողովուրդը` արարած: Ժողովուրդի ուժածին մեքենան է ցեղը, եւ նրա ուժակիրը, որի մէջ կրում է մի ինչ-որ տիեզերական եւ յարուցիչ ուժ:

Դա այն հոգեւոր շաղախն է, առանց որի ժամանակը հեշտութեամբ է հիւլէացնում ժողովուրդներին:

Ժողովուրդը կարող է եւ շինարար լինել, ցեղի ազդեցութիւնը, սակայն, միշտ էլ ստեղծագործ է: Եւ այդ իսկ պատճառով աւելի մշակութունակ է ցեղը:

Երբ չկայ ցեղը` ժողովուրդների հոգեւոր անդաստանը աւելի խծուծ է արտադրում, քան ցորեն: Յաճախ նուաստախոհ եւ նուաստախօս է ժողովուրդը, ցեղը միշտ էլ թագաւոր է, եւ գահընկեցութիւն չգիտէ:

Հակառակայորդոր է ժողովուրդը` աննուէր ու անփառ, երբ նրա մէջ տկարացած է ցեղի ձայնը: Յարանուանական է ժողովուրդը — կաթողիկէ, բողոքական, լուսաւորչական եւ այլն — ցեղը միշտ էլ մի՛ է եւ ամբողջական:

Ժողովուրդ, ասել է` դասակարգեր եւ դասակարգային եսականութիւն, ցեղը` ընկերային արդարութիւն, եւ հնարաւոր հաւասարութիւն:

Ժողովուրդը կարող է գիտենալ, ցեղը մի՛շտ էլ կարող է նաեւ:

Մէկը կայականութիւն է, միւսը` ուժականութիւն:

Ժողովուրդը հաշուետես ուղեղ է, ցեղը` սիրտ, որ անհաշիւ կերպով զոհաբերել գիտէ:

Միայն ցեղին է տրուած «հարիւրեզեան զոհաբերութիւն»ը — ամենամեծը:

Ապրել օրը օրին, թելն ու ասեղը ձեռին` իր դրութիւնը կարկատելու գործի վրայ,- ահա՛ ժողովուրդի գորշ առօրեան:

Ցեղը կարկատումի քաղաքականութիւն չգիտէ: Միշտ էլ ամբոխանալու հակամէտ է ժողովուրդը, ցե՛ղն է, որ միաբան ու լարուած կը պահէ ժողովուրդի կամքը:

Ցեղը կարող է ժամանակաւորապէս ե՛ւ պարտուել, բայց պարտուողականութիւն չգիտէ:

Նրա մէջ ամէն ինչ նոր է, իսկ նորը հին է` իմաստութեամբ շաղախուած:

Նա գիտէ նախատեսել, նախազգալ վտանգը, եւ արհամարհել` միաժամանակ:

Ժողովուրդը յաճախ տարակոյսի եւ վարանումի կը մատնուի, ցեղը բնազդօրէն գիտէ իր կտրելիք ճամբան:

Մինչ ժողովուրդը արդարութիւն կը խնդրէ, ցեղը` կը գործադրէ այդ:

Ժողովուրդը, յաճախ ասել է` կշիռ առանց սրի — իրաւունքի անզօրութի՛ւն:

Ցեղը` սուր է, յաճախ սուրը առանց կշռի: Ժողովուրդն էլ կը խոստանայ, բայց քիչ բան կուտայ, երբ ցեղաշունչ չէ:

Ցեղին, մի՛այն ցեղին է տրուած ժողովրդի ստրկութեան ծանր շղթաները արծուի թեւերի վերածելու հոգեբանական արուեստը: Ստրկութեան մէջ իսկ` նա չի կորցնում իր պատմական ճամբան: Անցեղունակ ժողովրդին տրուած չէ այդ բնազդական կարողութիւնը:

Ժողովուրդը հայ հոգու մարտիրոս կողմն է, ցեղը` հերոսական:

Ժողովուրդն աւելի մեռելներ է տալիս, ցեղը` դիւցազներ:

Մէկը սիրում է քարշ գալ ծանօթ ճամբաներում, միւսը` դժուարակոխ ուղիներ է փնտռում: Հելլէնական Թերմոպիլը եւ հայկական Վարդանակերտը, Մարաթոնը եւ Աւարայրը, բուլղարական Շիպկան եւ մեր Սիւնիքը — Ցեղի շունչն է օծել այդ բոլոր ռազմավայրերը:

Ժողովուրդն այն վախկոտն է, որին ուզեցին գործի ուղարկել, եւ առարկեց նա. «Դուրսն առիւծ կայ»:

Ցեղն իրենից դուրս առիւծ չի ճանաչում:

Ցե՛ղն է մեր ապաւէնը: