ԽՕՍՔ ՉՈՐՐՈՐԴ, ՀԱՅԻ ԵՒ ԹՈՒՐՔԻ ՀԱԿԱԴՐՈՒԹԻՒՆԸ

Կայ մի ողբերգական թիւրիմացութիւն, որը պէտք է փարատել, օր, ժամ, վայրկեան, առաջ պէտք է փարատել` ողջակիզուած հայութեան եւ ճշմարտութեան յարգանքի տուրք տուած լինելու համար:

Սխալ եւ անարդար է կարծել, թէ յանկարծակիի եկած արեւմտահայութիւնը Եղեռնի օրերին դրսեւորեց իր հոգու միայն մարտիրոս կողմը:

Ո՛չ, ո՛չ: Եթէ ուշի ուշով վերլուծէք անօրինակ Եղեռնը ամբողջացնող դէպքերը, խորապէս պիտի համոզուէք, որ հայը իր հոգեկան արիութեամբ մեծապէս կը գերազանցէր թուրքին:

Այդ օրհասաբեր օրերին Թրքահայաստանէն կարելի էր լսել «լացը շղթայուած հերոսութեան», իսկ որոշ վայրերում` մռնչիւնը դաւադրուած առիւծների:

Հասկանանք հետեւեալը:

Մարտիրոսանալու կամքը եղել է եւ կը մնայ հոգու գերագոյն հերոսականութիւնը: Կրաւորական հերոս,- ահա՛ թէ ով է մարտիրոսը, որ արհամարհել գիտէ մահը: Եւ ո՞վ է հերոսը, եթէ` ոչ նա, որ ներգործօրէն մարտիրոսանալու կամք ունի:

Էականն կեանքն արհամարհել եւ մահուան երեսին ժպտալ գիտենալն է: Իսկ այդ բանին ընդունակ է թէ՛ մէկը եւ թէ՛ միւսը:

Ամէն հայ ընդունակ է մարտիրոսանալու, իսկ ամէն մարտիրոս կարող է հերոս լինել,- մի բան, որին ընդունակ չէ թուրքը:

Վայրագութիւնը — այս մէկն էլ հասկանա՛նք — իր խոր արմատներն ունի մարդկային էութեան մէջ: Ըստ Շոպէնհաուերի` մարդս ցաւ է պատճառում ուրիշներին, իր սեփական ցաւը մեղմացնելու համար: Այդ դէպքում` վայրագութիւնը մի տեսակ դարման է իր սեփական ցաւի դէմ:

Թրքական գազանութիւնն էլ պէտք է բացատրել անհատ թէ հաւաքական թուրքի հոգեկան տկարութեամբ: Նաեւ` այդ տկարութեան նուաստացուցիչ գիտակցութեամբ:

Թշնամու յաղթական բանակների առջեւ Թուրքիան արդէն սկսել էր հաւաքել իր աշխարհագրական փէշերը: Ահա թէ ինչու նա` իր սարսափէն խթանուած եւ իր ցաւը մեղմելու բնազդով` իր տկարութեան վրէժը պիտի լուծէր անզէն հայէն, որին վտանգաւոր կը համարէր իր գոյութեան համար: Եւ նա իր կառավարութեան օրհնութեամբ կազմակերպեց Ապրիլեան Եղեռնը, որի ժամանակ կիրարկած իր միջոցները ամէն բանից առաջ մատնում են երկչոտութիւնը թուրք ցեղի:

Թուրքն ի վաղուց անտի ճանաչուած է որպէս ահաբեկիչ ազգահաբեկիչ իր վախկոտութեան պատճառով:

Սպաննի՛ր մէկը — ասել է Լենինը — եւ ահաբեկած կը լինես հազար հոգի:

Սպաննի՛ր հազարը — բոլշեւիզմի քուրմէն շատ առաջ ասել է թուրքը եւ ահաբեկած կը լինես մի ամբողջ ժողովուրդ:

Եւ դարեր շարունակ` թուրք պետութեան կառավարելու միակ մեթոտն ու զէնքը եղած է ահաբեկումը: Ներսը` իւրայիններին ջէննէթեան խոստումներով, իսկ դուրսը` այլացեղերին ահաբեկումով կառավարել,ահա՛ թուրք պետական իմաստութիւնը:

Պատմութիւնը կը վկայէ, որ թուրք առաջնորդութիւնը սպանութեամբ, աւարով եւ աւերածութեամբ է սնուցել իսլամ խուժանի մոլեռանդութիւնը:

Կոտորա՛ծ — ամէն պատերազմից առաջ — իսլամ զանգուածները գազանացնելու նպատակով: Կոտորած — ամէն պարտութիւնից յետոյ` զանգուածները պարտուողական ոգուց զերծ պահելու համար:

Բարբարոս է թուրքը, իսկ բարբարոս ասել է տգիտութիւն, անբարոյութիւն եւ վախկոտութիւն:

Երկչոտ եւ բարբարոս, այն տարբերութեամբ, որ նա չի փախչում, այլ յարձակւում է իր վախէն: Ցաւ պատճառելու ուժեղ հակում ունի նա սադիստ է, իր հոգեբանական այդ տիպը միշտ էլ երկչոտ է:

Նաեւ` իր ոճիրին վերադարձող է թուրքը, վախկոտ ստրուկ է նա եւ մի հատիկ բան գիտէ` կատարելապէս ստրկանալ եւ ստրկացնել:

Աւելի՛ եղեռնամոլ, ասել է` եւ վախկոտ է հաւաքական թուրքը: Վախն ու կրօնական կեղծիքն են օրօրել նրա պետական մանկութիւնը: Վախն է եղել նրա դաստիարակութեան հիմքն ու խարիսխը: Եւ այդ է պատճառը, որ նա միայն բռնակալներ է տալիս:

Թուրքը մահացուօրէն տգէտ է, իսկ նմանը չի կարող արի լինել: Նա ամենածոյլն է ցեղերէն, ասել է` եւ անարին: Նա ճակատագրապաշտ է, իսկ նմանի անցեալը խեղդում է ներկան, եւ ժխտում ապագան,- ահա թէ ինչու նա զուրկ է վերածնունդի եւ կատարելութեան գաղափարից: Նա չունի նաեւ ընկերային արդարութեան գաղափար:

«Ինչ որ Աստուածն է, այն էլ իր երկրպագողներն են»,- ասել է Արեւելքի ալեւոր իմաստութիւնը: Ալլահին վերագրուած յատկութիւններով պէտք է ճանաչել թուրքը: Աշխարհի ամենասեռակենտրոն ժողովուրդն է նա, որի շնաբարոյութիւնը սեռն իսկ փոխադրուած է երկինք: Իսկ նմանը անասելիօրէն անարի է: Արդ, թէ ինչու եմ ասում` թուրքը կարող է առիւծաշուն, առիւծակապիկ ծնել, բայց երբեք` առիւծ: Հայը յաւիտենականութեան զգացումն ունի, թուրքը` իր անխուսափելի նահանջի եւ պարտութեան ներշնչումը,- մի բան, որ նրա հոգում առաջացրել է մարգարէի առասպելական կտակը, որն ըստ Ղուրանի, պիտի բացուի Օսմանի ցեղի շիջանելէն յետոյ: Հայն ամենավսեմ հասկացողութիւնն ունի մայրութեան մասին: Թուրքը աշխարհի միակ ժողովուրդն է, որ մայր չունեցաւ, չունի եւ պիտի չունենայ:

Եօթնիցս նուիրական է հայրենիքի հասկացողութիւնը հայ մարդու համար. թուրքը հայրենիք չունի եւ պիտի չունենայ, քանզի մայր եւ ընտանիք չունեցաւ: Պետութիւն դեռ ասել չէ հայրենիք: Օրուայ Քեմալիստանը երկիր է միայն եւ ոչ թէ հայրենիք: Իսկ նման երկրամասերը օրհնուած չեն, անառիկ չեն, ապագայ չունեն:

Անհատների պէս կան եւ ազգեր, որոնք երբեմն կը յաջողին, բայց ոչ իրենց սեփական առաքինութիւնների ուժով, այլ իրենց թշնամիների տկարութեանց շնորհիւ: Նմաններից է շնացեղ թուրքը, նա՛խ թուրքը:

Թուրքիան վերականգնեց եւ կ’ապրի երկրորդ Ռուսիոյ շնորհիւ, եւ կը պահուի երրորդ, գալիք Ռուսիոյ համար:

Ահա՛ թէ ինչու կը հաւատամ, թէ բախտահաս Քեմալիստանի ապագայէն աւելի յուսալի է անապատի աւազուտների վրայ իր ձեռնափայտի ծայրով լուսակաթ Այբը գրող հայ որբի ապագան: