ԽՕՍԱԿՑՈՒԹԻՒՆ ՄԸ ԶՕՐԱՎԱՐ Գ. ՆԺԴԵՀԻ ՀԵՏ

— Պատերազմ է, եւ մութ ոյժեր վերստին կը դաւեն մեր գոյութեան եւ ազգային համբաւի դէմ, բայց եւ այնպէս` գաղութահայը իրերու այդ դրութեան մէջ իսկ` անհրաժեշտ ցեղային զգաստութիւնը ցոյց չի՛ տար: Ինչո՞ւ այդպէս:

— «Զիրար կը խածանէին եւ իրարու կը չարաբանէին ու կը նենգէին»:

Հայոց պատմութիւնը այդ բառերով է բնութագրել Ներսէս Մեծի ժամանակաշրջանի հոգեվիճակը: Ամօթախառն դառնութեամբ պիտի հաստատագրել, որ այդ շրջանի եւ օրուայ գաղութահայութեան հոգեվիճակների միջեւ, ըստ էութեան, տարբերութիւն գրեթէ գոյութիւն չունի: Հոգեբանութիւնը նոյն է ե՛ւ այսօր. տարբեր են նրա արտայայտութեան ձեւերը միայն:

— Որո՞նք են այդ հոգեվիճակին պատճառները:

— ա) Ստրկութեան դարերի առաջացրած հոգեկան ախտերը, որ պիտի չկարողանար դարմանել հայոց յեղափոխութիւնը: Այդ վերջինը, դժբախտաբար, չեղաւ ներքին հոգեփոխիչ յեղափոխութիւն, միաժամանակ, եւ այդ իսկ պատճառով, մեր ժողովրդի մեծամասնութիւնը մնաց պաղ եւ յաճախ` թշնամի դէպի մեր կուսակցութիւնները, մնաց առանց վերածնունդի, չվերանորոգուած:

բ) Օտար լուծերի ազդեցութիւնը հայն զգալիօրէն խորթացրել է իր էութիւնից, տկարացրել նրա ցեղային նկարագիրը:

գ) Մեր ստրկութեանը միշտ էլ ընկերացած են եղել ջարդն ու հալածանքը: Եւ այդ այդպէս — Սասանեան Արտաշիր թագաւորից մինչեւ հայոց նորագոյն Եղեռնը: Մեր հայրենիքին տիրող բոլոր թշնամիները թէեւ իրար օտար ցեղով, կրօնով, ժամանակաշրջանով — հայ ժողովրդի կենսաբանական ապագան վտանգելու եւ իրենց իշխանութիւնը տեւականացնելու հաշիւներով` պարբերաբար ոչնչացրել են նրա ընտրանին, նրա ամենակենսունակ եւ վարիչ տարրերը: Գիտենք, որ ընտրանիի պակասի պատճառով, ժողովուրդները իրենց կրած ամէն մի պարտութիւնից յետոյ, հեշտութեամբ դառնում են պարտուողական: Այդպիսին է օրուայ հայը, եւ հէնց դրանով պիտի բացատրել նրա օրուայ կեցուածքը: Քաղաքական եւ հոգեբանական յոռետեսութեամբ է համակուած նա:

դ) Իբրեւ արդիւնք ջարդերի եւ հալածանքների` տեղի են ունեցել պարբերական բռնագաղթեր, որով` հայը զրկուելով իր բնա-հայրենական միջավայրից, հարկադրուել է յարմարուել օտար միջավայրերի: Գիտենք կենսաբանութիւնը վաղուց է հաստատել — որ ամէն յարմարում տեղի է ունենում ի վնաս յարմարուողի:

Ցեղօրէն` գունատուած է օրուայ հայը:

ե) Չկան անթերի ժողովուրդներ: Անթերի չէ եւ հայը: Մեր նկարագրի որոշ գծերը մասամբ պէտք է վերագրել մեր երկրի տեղագրութեան, որ պատմական անցեալում անկարելի դարձրեց հայ նախարարական տներն հոգեբանօրէն միատարրելու — ազգային մի ամբողջութեան վերածելու գործը: Եւ այդ է պատճառը, որ մեր պատմութեան ամբողջ ընթացքում մեր արտաքին թշնամիները իրենց դէմ ծառացած չտեսան հայութիւնը` միաճակատ եւ միաբանակ:

զ) Հանգոյն այլ ժողովուրդների, նուազ թէ առաւել չափով, հայը եւս տուրք պիտի տար արդի քաղաքակրթութեան վատասերիչ ազդեցութեան: Կենսաբանօրէն տկարացած է օրուայ հայը — տկարացած է նրա կենսազօրութիւնը:

Ահա՛, մօտաւորապէս, այն գլխաւոր թերիները — որոնք արդի հոգեբանութեան եւ հասարակագիտութեան օրէնքների եւ սկզբունքների լոյսի տակ քննելով միայն կարելի է արմատագիտօրէն հասկանալ օրուայ հայութեան հոգեվիճակը:

— Ինչպէ՞ս կրնանք սահմանել մեր ազգային հարցադրութիւնը այսինքն` մեր ժողովուրդի ճակատագիրը շօշափող բոլոր խնդիրները եւ անոնց լուծումները, որոնք կոչուած են ծառայելու իբրեւ Ազգային Հանգանակ հայութեան համար:

— Պաշտպանութիւն` ա) մեր ժողովրդի ֆիզիքական գոյութեան, բ) մեր ցեղային դիմագծութեան, գ) մեր ազգային պատուի — ահա՛ այն հիմնական խնդիրները, որոնց դրական լուծումով միայն կարող ենք պահել մեր տեղը, դիմագծութիւնն ու բարոյականը մարդկութեան ընտանիքում:

— Ի՞նչ միջոցներով կրնան լուծուիլ մեր գոյութեան հետ կապուած այդ խնդիրները:

— Վերանորոգմա՛մբ, միայն եւ միմիայն վերանորոգմամբ: Իսկ վերանորոգուել նշանակում է` վերստին դառնալ ա՛յն, ինչ որ էինք եւ ինչ որ չենք այսօր: Դա նշանակում է` ինքնանալ, դառնալ ինքնատէր, տէ՛ր իր ցեղային էութեան: Վերանորոգչականն էապէս նոր բան չէ՛ աւելացնում իր ժողովրդի էութեան, նա վերականգնում է այն, որ խորապէս դրուած է նրա բնակչութեան մէջ` իբրեւ ցեղային ժառանգականութիւն: Էականը վերանորոգչականի համար հայ մարդկանց միջեւ գոյութիւն ունեցող ընդհանրականն է, միացուցիչը — իմա՛ ցեղայինը, եւ ո՛չ մի դէպքում այն, որ զատում, բաժանում է ժողովուրդը եւ զայն կազմող անհատները: Ոգեսպառուածին վարում են իր անձնական կրքերն ու հաշիւները: Չվերանորոգուած ժողովուրդ — ասել է` առօրեական մանրուքների եւ իր տկարութեանց գերի ժողովուրդ: Վերանորոգչական շունչից զուրկ է օրուայ հայ խօսքը, հրապարակախօսութիւնը, եւ այդ իսկ պատճառով` դա քանդիչ է, պառակտիչ:

Պղծաբանում է նա, ով խօսում է համերաշխութեան մասին, բայց դէմ է վերանորոգչական շարժման: Դէ՞մ ես վերանորոգման — դէմ ես կեանքին, դու աշխատում ես մահուան համար: Հայը դեռ չի հասկացել, որ համերաշխութեան ընդունակ են լայնախոհ եւ բարեշունչ անհատները միայն, իսկ այդպիսին դառնում ենք վերանորոգուելով: Հայութիւնը Հայաստանից դուրս, փրկարար վերանորոգիչներ մատակարարեց զանազան երկիրների — Ռուսաստանին` Լորիս Մելիքով, Եգիպտոսին` Նուբար փաշա, Պարսկաստանին` Եփրեմ, եւ սակայն, ինքը մնաց չվերանորոգուած: Ժամանակին հայ կուսակցութիւնները սատար հանդիսացան Երիտասարդ թուրքերի վերանորոգչականին, որը պիտի նախապատրաստէր քեմալական յաղթանակը` ստոյգ մահից փրկելով թուրքն ու Թուրքիան: Իսկ այսօր, որոշ հոսանքներ` ճղճիմ հաշիւներով, թշնամանում են հայոց վերանորոգչականներին — մի սեւ ընթացք, որով աւելի եւս խորանում է ամօթանքի մեր ողբերգութիւնը:

Մեզ համար գիտական է հետեւեալ ճշմարտութիւնը. իր մերձաւորին, ազգին եւ հայրենիքին արդիւնապէս եւ անշահասիրօրէն ծառայել կարող է միայն վերանորոգուած անհատը:

— Ինչո՞վ է հնարաւոր վերանորոգումը:

— Դա հնարաւոր է ցեղով, ցեղային արժէքներով, ցեղային պատկանելիութեան զգացումի խոր ապրումով, սեղմ ասած` ցեղակրօնութեամբ: Իսկ ցեղակրօնութիւն նշանակում է` հաւատարմութիւն նա՛խ մեր ցեղային էութեան, ապա անցած գոյ ու գոլոց սերունդների եւ նրանց մեզ ժառանգութիւն թողած արեան եւ արժէքների հանդէպ: Հայը դեռ չի՛ գիտակցել, որ ցեղի դէմ գործողը մեղանչում է ո՛չ միայն հարազատ ժողովրդի, այլեւ` ընդհանրապէս կեանքի նուիրականութեան դէմ: Էականը ցեղակրօնի համար դասակարգայնացած, յարանուանացած, առօրեականացած մակերեսը չէ՛, այլ` խորքը, ուր ապրում է համահայկականը: Եւ հէնց այդ համահայկականն է, որ հայը հայուն դիտել է տալիս իբրեւ արիւնի եւ ճակատագրի եղբայր ու իբրեւ հարազատ:

Իմ ցեղը, իմ ժառանգած էութիւնը, իմ նախահոգին — ահա՛ տիեզերաըմբռնումի միակ բանալին:

Միայն ցեղն է ընդունակ իրեն ենթարկելու օտար արժէքը, վարդապետութիւնը, կրօնքը:

ժողովուրդն, ընդհակառակը, անկարող մարսելու փոխառիկ օտարը` ինքնախորթանում է: Ժողովուրդը գումարն է ապրող անհատների, ազգը` անցած ու գոյ սերունդների — դա ճակատագրի ընդհանրութիւն է. իսկ ցեղը` արեան ընդհանրութիւն, որ մշտնջենապէս պայքարի մէջ է օտար ազդեցութիւնների դէմ: Ցե՛ղն է մեր ոգու եւ մարմնի քանդակագործը: Ցեղն աստուածային այն բրուտն է, որ Հայաստանի հողից ստեղծեց մեր մարմինը, հայոց պատմութիւնից` մեր ոգին:

Ժողովուրդների կործանումն արագացնող վատասերումն է անցեղակրօնութեան պատիժը: Դէ՞մ ես ցեղին, ասել է` կողմնակից ես ժողովրդիդ ապազգայնացման, նրա մահուան: Ցե՛ղն է ժողովրդի օրգանական միութեան միակ գործօնը:

Ընդունել ցեղի գերագահութիւնը ժողովրդի վրայ, նշանակում է` ընդունել յաւիտենականի գերագահութիւնը առօրեայի, ոգուն` նիւթի վրայ: Եւ միայն այսպիսով է հնարաւոր հոգեբանօրէն միատարրել, ամբողջացնել մի կոտորակուած ժողովուրդ, ինչպիսին է հայութիւնը, եւ զայն վերածել ազգի: Յաւիտենականն է իմաստնաւորում անցաւորը, առօրեան եւ վերանորոգում զայն: Չմոռանա՛նք այդ:

— Ձեր կարծիքով` ի՞նչն է, որ կը դժուարացնէ եւ ի՞նչը կրնայ հեշտացնել հայոց վերանորոգումը:

— Ի զուր սկզբունք, գիտականութիւն կը փնտռէք մեր կեանքում այնտեղ դուք կը լսէք կարծիքներ, միա՛յն կարծիքներ: Ուզում եմ ասել, որ մեր ժողովուրդը շարունակում է ապրիլ առանց աշխարհայեցողութեան: Բացայայտ է, որ օրգանապէս ամբողջական մի պատկերացում աշխարհի եւ իր սեփական գոյութեան իմաստի մասին` պիտի հեշտացնէր իր պարբերական վերանորոգումները, որով եւ` իր ինքնապաշտպանութիւնը: Ճշդելով մեր վերաբերմունքը դէպի մեր ներքին մարդը` մեր անձը, մենք էապէս ճշտում ենք մեր վերաբերմունքը դէպի մեր նմանները, մեր ցեղը, մեր արարիչը: Այդ ակտին ընդունակ է իմաստասիրօրէն հիմնաւորուած աշխարհայեցողութեան տէրը միայն: Ժողովուրդները այն չափով են ստեղծագործ եւ ինքնապաշտպանունակ, ինչ չափով որ նրանք տէր են մի կուռ եւ վսեմ աշխարհայեցողութեան: Դա՛ է իմաստաւորում, ներդաշնակում եւ նպատակայարմարօրէն ուղղում ժողովուրդների առած քայլերը:

Իմաստասիրութիւն ստեղծել եւ նրա միջոցաւ աշխարհայեցողութիւն կառուցել — ահա՛ մարդկային մտքի անդադրում շարժումը: Աշխարհայեցողութեան — այդ լուսարձակի — պակասի պատճառով` հայութիւնը շարունակում է մնալ ենթակայ չար պատահականութեանց, եւ այդ իսկ պատճառով` յաճախ աղիտւում է: Աշխարհայեցողութիւնը նրան վերաքննել ու վերաիմաստաւորել պիտի տայ մի շարք հասկացողութիւններ, որով եւ` պիտի արագացնէ նրա վերանորոգումը:

— Որո՞նք են այդ հասկացողութիւնները:

— Կրօն:

Կրօնականութեան պակաս, ասել է` աստուածութեան, սրբութեան զգացումի պակաս, որի պատճառով հոգեւոր շփոթի է մատնուած օրուայ մարդկութիւնը:

Հակառակ իր ստեղծած մեծ քաղաքակրթութեան` մարդը այսօր էլ դեռ աւելի կաւ է, քան` ոգի: Այդ իսկ պատճառով, նա յաճախ առհաւօրէն մղւում է ընդվզելու այն բոլոր զսպիչ արժէքների, ճշմարտութեանց եւ սրբութիւնների դէմ, որոնք կոչուած են սանձուած պահելու անասունն ու անասնականութիւնը նրա մէջ: Եւ միշտ էլ բարոյապէս տկարացած մարդը իր անկումն արդարացնելու հաշուով, փնտռել է մի տեսութիւն, մի դաւանանք, մի իմաստասիրութիւն: Մեր օրերի հակակրօն հովերը պիտի բացատրել մարդկային տիպի հոգեւոր անկատարելութեամբ: Առողջ հոգեվիճակ չէ՛ անկրօնութիւնը: Մարդ միշտ էլ նա՛խ հեռանում է իր նմաններից եւ ապա յետոյ` իր Աստծուց: Ո՛վ հեռանում է կրօնից` անձնասպանօրէն կտրում է իր հոգեւոր զարկերակը: Իր արարչի դէմ գործողը պիտի չքաշուի գործել եւ իր նմանների դէմ: Կրօնը — իմաստասիրօրէն առնուած — միայն արարածի եւ Արարչի յարաբերութիւն չէ՛, այլ եւ` մարդու եւ մարդու, անհատի եւ հաւաքականութեան, անձի եւ ճշմարտութեան յարաբերութիւն: Կոյր պատահականութեան ծնունդ չէ՛ տիեզերքը, եւ ես միակ չեմ տիեզերական անսահմանութեան մէջ — այդ սփոփարար հաւատքն է տալիս մեզ կրօնը: Կրօնաշունչ է, ընդհանրապէս, կեանքի մասին իդեալիստական ըմբռնում ունեցող ամէն մարդ: Նա, ո՛վ ընդունում է Աստուծոյ գոյութիւնը` ընդունում է նաեւ իր պարտականութիւնը հանդէպ գերագոյն իրականութեանց — ազգ, հայրենիք, պետութիւն: Ուզո՞ւմ էք խորապէս ճանաչել մէկին` խօսէ՛ք եւ խօսեցրէ՛ք նրան Աստուծոյ մասին, եւ նա իր պաշտանքի կամ անհաւատութեան միջոցաւ պիտի մատնէ իր հոգեւոր հասակը: Անաստուա՞ծ ես, ասել է` զուրկ ես սրբութեան նուիրումից, պարտականութեան զգացումից. ասել է` վաղ թէ ուշ դու պիտի դաւաճանես նմաններիդ: Կեղծ եւրոպականութեան գերի` հայ կուսակցութիւնները կրօնական պաղութիւն մտցրին մեր ժողովրդի մէջ: Մարդկութեան թշնամի է ամէն «գիտնական», որ թութակում է «գիտութիւնը ո՛չ կրօն ունի, ո՛չ էլ հայրենիք»: Մեր Երկրագնդի վրայ անհայրենիք, անցեղ եւ անաստուած է մարդկային տկարութի՛ւնը, ստորութի՛ւնը միայն:

Գիտութիւն, կրօն` սրանք թշնամիներ չեն, այլ` զինակիցներ, որոնցից մէկը գործում է մտքի, միւսը` սրտի միջոցով: Չարութիւն է շնչում ամէն անկրօն: Մարդկային անհատը միայն ա՛յն չափով է ընկերային, ինչ չափով որ դա կրօնաշունչ է: Կրօնապէս տկարացա՞ւ մարդկութիւնը — եւ ահա՛ այլեւս երկինք չունի նա. փլաւ նրա յոյսերի աշխարհը. այսօր այնտեղ էլ մահն է գործում իր դէմ:

— Մշակոյթ:

Հայեացքը երկնքից չկտրող սուրբը, կռուից վերադարձող յաղթական զինուորը, իր ժողովրդի ցաւերն եւ ուրախութիւնները երգի վերածող աշուղը, արուեստագէտը` գեղեցիկի երկրպագու, իմաստասէրը, պետական գործիչը, բարերարը, գիտութեան մարդը — սրանք բոլորը, իրենց միաբան եւ ստեղծագործ դեգերումներով, նպաստում են իրենց ժողովրդի մշակոյթին: Արժէքներ` գիտական, գեղարուեստական, բարոյական — ահա՛ մշակոյթը: Աւելի ճիշտը` դա արժէքների նուիրապետօրէն կազմակերպուած ամբողջութիւն է:

Սրբագրե՛նք այն մեծ մոլորանքը, ըստ որի` գոյութիւն ունի մի ընդհանուր, միջազգային, համամարդկային մշակոյթ: Միջազգային է քաղաքակրթութիւնը, նաե՛ւ ապակրօն, եւ այդ է պատճառը, որ դա խեղդում է մշակոյթը: Կեղծի՛ք է նման մշակոյթը, անգո՛յ: Ճշմարիտ մշակոյթը միշտ էլ կրում է տուեալ ժողովրդի անհատականութեան կնիքը: Ամէն ժողովուրդ` իբրեւ անկրկնելի անհատականութիւն, ունի իր զարգացման — իր ինքնակառուցումի եւ ինքնայայտնաբերումի ուրոյն ճամբաները: Օտար մշակութային արժէքների իւրացումը — մասնաւորապէս նրա արտաքին փայլի, նրա բացասական կողմերի իւրացումը — տկարացնում է իւրացնողի ազգային ոգին: Չկա՛յ մշակոյթ առանց կրօնականութեան զգացումի: Ցամաքում են նրա ստեղծագործ խանդի աղբիւրները, հէնց որ դա դառնում է նիւթապաշտիկ: Հայը պիտի դաւանի <հոգու> առաջնութիւնը նիւթի նկատմամբ, եւ աշխատի, որ հայ մշակոյթը ո՛չ թէ տօնուի տարին մի անգամ, այլ` իբրեւ հոգեւոր արժէքների ամբողջութիւն` ապրուի ամէ՛ն օր: Ժողովուրդներն իրենց մշակոյթի մէջ դնում են իրենց կատարելութեան ձգտումը:

Մարդս այն է հոգեւորապէս, ինչ որ է իր ստեղծած մշակոյթը:

Մի այլ մոլորանք: Արդեօ՞ք ամէն ժողովուրդ կուլտուրական է, քանզի լեզու եւ գրականութիւն ունի: Ո՛չ, ի հարկէ: Ճշմարտապէս կուլտուրական կոչուելու համար բաւական չեն գրողն ու գիրքը, գիտնականն ու գիտութիւնը: Կասկածելի է այն մշակոյթը, որի ստեղծիչի հոգեւոր կեանքում աւելի փուշ ու տատասկ են աճում, քան` բարութեան ծաղիկներ: Բնաւ կուլտուրական չէ՛ ներքին իրերակերութեամբ բռնուած ժողովուրդը: Մշակոյթը ենթադրում է սրտի ջերմութիւն, մարդկայնութիւն, խղճմտանքի արթնութիւն, մտածումի եւ յարաբերութեանց ազնուութիւն, նպատակների վսեմութիւն — արժէքներ, որոնց պակասի պատճառով օրուայ հայ կեանքը վերածուած է դժոխքի:

Մինչեւ որ մեր զոյգ սուրբերին` Սահակ-Մեսրոպին չմիանայ մտածումի, ապրումի եւ գործի ազնուութիւնը` պիտի չկարողանամ առանց ամօթախառն ցաւի մեզ կուլտուրական անուանել:

— Դաստիարակութիւն:

Ազգային նկարագրերի եւ ճակատագրերի տարբերութիւնը ենթադրում է վախճանաբանութիւնների տարբերութիւն: Գոյութիւն չունի՛ եւ չի՛ կարող ունենալ կրթական ընդհանուր իդէալ: Ամէն ժողովուրդ իր կրթական իդէալն ունի, որ բղխում է իր ոգուց եւ կարիքներից: Մեռեալ միակերպութիւն չի՛ վերցնում դաստիարակութիւնը: Ժողովուրդներն իրենց աշակերտող սերունդը պատրաստում են համաձայն իրենց հոգեբանութեան եւ կարիքների: Ազգային չէ՛ հումանիտարիստական կոչուած դաստիարակութիւնը: Հայրենատիրութեան հզօր կամքով օժտուած ցեղամա՛րդը պիտի լինի անհայրենիք հայ դպրոցի իդէալը: Լուսաւորութիւնն առանց ազգային մեծ նուիրումի` անհատը դարձնում է յոռետես, եսական եւ ցեղօրէն անպէտք: Հայ դպրոցը չգիտէ՛, չգիտէ՛ ամենէն էականը, որ հող թէ հոգի մշակելու եւ նրանց տիրելու համար նախապայման է նրանց խորապէս ճանաչելը: Ցեղաճանա՞չ են օրուայ մեր ուսուցիչները: Խօսքս բացառութիւնների մասին չէ:

— Մարդկութիւն:

Փորձեցէ՛ք ազգային ոգին դատարկել այն բովանդակութիւնից, որ պատմութիւնը կուտակել է նրանում, եւ դուք ազգը կը վերածէք մի դիմազուրկ զանգուածի:

Մարդ եւ մարդկութիւն հասկացողութիւններն, ընդհանրապէս, որոշ իմաստ են ստանում միայն այս կամ այն ազգի ոգու միջոցաւ: Ազգային հանճարն է որոշ բովանդակութիւն հաղորդում համամարդկայինին: Ազգութեանց փլատակների վրայ ճշմարիտ մշակոյթ չի՛ կարող ծաղկել: Տուեալ ազգութիւնից դուրս` կեղծ են մարդն ու մարդկութիւնը:

Մարդկայինը ազգայինին ներդաշնակելով` շահում է թէ՛ մէկը, թէ՛ միւսը: Եւ, ընդհակառակը, ազգայինը «համամարդկայինին» զոհելով` կորցնում է թէ՛ ազգը, թէ՛ մարդկութիւնը: Ո՛չ թէ մարդն, ընդհանրապէս, որ անգոյ մի բան է, այլ` դիմագծօրէն ազգային մարդը, որ խորհում էր ազգութեան միջոցաւ. մարդը, որ բովանդակում է իր հայրենի բնութիւնն ու պատմութիւնը: Օրուայ մարդը, աշխարհաքաղաքացիական խորթացուցիչ վարդապետութիւնների ազդեցութեան տակ, կորցնելու վրայ է իր իրական հոգեւոր կերպարանքը, իր բնացեղային էութիւնը: Անհրաժեշտ է մի արմատական յեղափոխութիւն, մի դարձ անարիւն վերացական մարդկայնութիւնից` դէպի օրգանականը, դէպի ցեղամարդը — իրակա՛ն մարդը, որն իր հողին եւ ցեղին կապուած է իր էութեան բոլո՛ր թելերով:

«Եւրոպական մարդկութիւն» (ԺԸ. եւ ԺԹ. դարերի), «Համաշխարհային մարդկութիւն» (Ի. դարի) — ես չեմ հաւատում ո՛չ մէկին, ո՛չ էլ միւսին: Եթէ գոյութիւն ունեցած լինէր եւրոպական մարդկութիւն` տեղի պիտի չունենային եւրոպականութեան համար դարերով ասիական խաւար ոյժերի դէմ ճակատած մեր ժողովրդի աննախընթաց ջարդերը:

— Անհատ:

Դասակարգային սոցիալիզմը, քարոզելով սէր դէպի հեռաւորը — երբ համազգի մերձաւորների մեծագոյն մասը վատասերւում էր թշուառութեան մէջ — հակամարտութեան մէջ դրեց անհատն ու հաւաքականութիւնը, եւ այսպիսով խախտեց ազգն իբրեւ հոգեւոր ամբողջութիւն:

Անհա՛տ, դու ազատ ես երջանկութիւնդ կառուցելու անգա՛մ նմաններիդ դժբախտութեան վրայ — այս էր երէկ եւ է՛, մասամբ, եւ այսօր: Իրերի այդ անբնական ու անբարոյական դրութեան մէջ, մարդկային բարոյական միտքը որդեգրեց ընդհանրապաշտութիւնը (ունիվերսալիզմը) իբրեւ հակոտնեայ` անհատապաշտական լիբերալիզմի:

Անհա՛տ, ոյժերդ միացո՛ւր արիւնակիցներիդ ոյժերին` յանուն մեծ ամբողջի երջանկութեան — ա՛յս է օրուայ եւ վաղուայ ընկերային հրամայականը: Այլ խօսքով` անհատն իր բարիքը պիտի փնտռէ հանրութեան բարօրութեան մէջ: Ո՛վ հակադրում է անհատն ընդհանրութեան` մեղանչում է թէ՛ մէկի, թէ՛ միւսի դէմ: Ազգի կեանքից, բովանդակութիւնից դուրս ոչինչ է անհատը:

Ընդհանրականութիւնն է կամուրջ ձգում անհատների էութեանց միջեւ: Եւ ոգեխառնուելով միայն անհատը դառնում է հոգեւոր անձնաւորութիւն — արժէքաստեղծ ոյժ: Դասակարգային վարդապետութիւնները, պառակտելով ազգը, զայն վերածում են դիմազուրկ զանգուածների: Զանգուածն սպանում է ցեղազգացումը, առանց որի անհատի մէջ մեռնում է նաեւ ազգականութեան զգացումը: Ահա՛ թէ ինչո՛ւ մենք ժխտում ենք լիբերալիստօրէն խորհող եւ գործող անհատն ու դասակարգը եւ դաւանում ազգն իբրեւ արժէքային ամբողջութիւն:

— Ընկերային խնդիր:

Ո՛չ թէ սոցիալիստը, այլ` սոցիալական մարդը: Լիբերալիզմը ֆրանսական յեղափոխութեան այդ թունաւոր պտուղը պղծեց մարդկային բոլոր հոգեւոր հասկացողութիւնները: Դա օրինականացրեց աղքատութիւնը, որով եւ` ընկերային քօղարկուած անբարոյականութիւնը: Միեւնոյն ժողովրդի ծոցի մէջ մերձաւորին փշրանք նետելը հռչակեց բարեգործութիւն: Անհատի իմ իրաւունքը ե՛ւ քո իրաւունքն է, ինչպէս քո պարտականութիւնը նաեւ ի՛մ պարտականութիւնն է:

Ապրելու եւ անկաշկանդ կատարելագործուելու իմ բնական իրաւունքը պայմանաւորում է իմ սեփական պարտականութեամբ` յարգելու նմաններիս նոյն իրաւունքը: Հաւասարապէս հակաընկերային են այն անհատներն ու ընկերային խաւերը, որոնք ասում են իրենց մասին` «ես ամէն ինչ եմ» կամ` «ես ոչինչ եմ»: Ազգերի կեանքում միայն մեծ ամբողջն է «ամէն ինչ», եւ ո՛չ ոք իրաւունք ունի լինելու «ոչինչ»: Ո՛չ թէ սոցիալիստը, այլ` սոցիալական անհատը — ահա՛ նոր բարոյականութիւնը, որով լուծւում է ընկերային խնդիրը եւ վերջ տրւում ժողովուրդների ներքին իրերակերութեան:

— Մտածողութիւն:

Մեր երկրի մարդը նա՛խ կը մտածէ եւ յետոյ կը խօսի — հայկական այդ մի հատիկ առածը կը բաւէ հաստատելու արիականութիւնը մեր ցեղի եւ մեր մտածողութեան: Ցեղօրէն առողջ հայու մէջ խոր է յարգանքը դէպի միտքը: Նրա մտածողութիւնը օրգանական է, իր խորքում` բարոյական: Դա իր սնունդն առնում է գոյութեան արմատներից, եւ հենց սրանում է գաղտնիքը իր արտայայտութեան միջոցների անբաւ հարստութեան:

Դժբախտաբար, ազդեցութիւնները իրենց կնիքը պիտի դնէին մեր մտածողութեան վրայ` մասնաւորապէս Հայաստանից դուրս: Ուշացաւ, շատ ուշացաւ մեր ազատագրումն օտար մտածողութիւնից:

Արդարեւ, աղքատ չէ՛ հայ ուղեղը, բայց վերջին տասնամեակներում հայութիւնը մեծ իմաստուններ — Խրիմեաններ չծնաւ: Հոգեւորապէս պաղ է հայ մտածողութիւնը — պաղ է հայ մարդու մտքի կորովը, դրա համար էլ դա դժուարանում է թափանցել իրերի եւ էութիւնների խորքը: Նրա մտածողութեան պրոցեսը տեղի է ունենում կրքերի ճնշման տակ: Կուսակցական նեղմտութիւնն է վարում ամէն մի եզրակացութիւնը: Մեր կեանքում, հրապարակի վրայ, յաճախ կը տեսնէք. կեղծիքը` ճշմարտութեան քղամիդը հագած: Առաւելապէս կուսակցութիւնները զարգացրին մտքի այդ աճպարարութիւնը:

Հայ մարդն այսօր աւելի երեւակայութիւն ու կիրք է, քան` իմացականութիւն, իսկ նմանը — անընդունակ առարկայական ճշմարտութեան հեշտութեամբ կտրւում է իրականութիւնից եւ ամէն ինչ կառուցում օդի մէջ:

Ազգերն իրենց ճակատագիրը բարւօքելու մի հատիկ միջոց ունեն պատճառագիտական մտածողութիւնը: Այդ մտածելակերպն է պակասում օրուայ հայուն: Այդ պակասով է պայմանաւորւում մեր դժբախտութիւնը: Գիտական է այդ մտածողութիւնը: Անհատներն ու հաւաքականութիւնները սրա միջոցով են ազդում անցքերի ընթացքի վրայ եւ իրենց զերծ պահում դիպուածի հարուածներից:

Ոգեսպառուածի մտածողութիւնը ժխտական է լինում:

Այդպիսին է օրուայ հայկականը: Ազգի հետ եւ ազգի առջեւ խօսողի համար ներելի չէ՛ մտածումի ստորնութիւնը:

«Սովորեցէ՛ք լաւ մտածել — ա՛յդ է բարոյականի հիմքը»:

Սովորեցէ՛ք հայօրէն մտածել — դա՛ է ազգային բարոյականի հիմքը:

— Պատմութիւն:

Մի ժողովրդի ինքնագիտակցումը հնարաւոր է միայն իր պատմութեան միջոցաւ:

Ժողովուրդներն այն չափով են ազգ, ինչ չափով որ բիւրեղացած եւ զօրաւոր է այդ ինքնագիտակցութիւնը: Չկա՛յ աւելի մեծ յանցանք, ուրացում, քան` իր սեփական պատմութեան անծանօթ լինելը: Նմանը զուրկ պատմական զգացումից եւ յիշողութիւնից — ազգ չէ՛: Սեփական պատմութի՛ւնն է մեր իմաստուն խորհրդականը, մեր ոգու դայեակը, մեր ազգային խղճմտանքի վարիչը:

Իր պատմութեան ծանօթը երկու բան լաւապէս գիտէ — նա գիտէ, թէ ի՞նչ կարող է անել եւ ի՞նչ պէտք է անել` Հայն ու Հայաստանը յաւերժացնելու համար:

Ցեղօրէն անինքնաճանաչին պակասում են հէնց այդ զոյգ բաները, որ ասել է` սեփական ճակատագրի դասերից օգտուելու եւ սեփական հայրենիքին օգտակար լինելու կարելիութիւնը:

Քանի դեռ մեր ժողովրդին տրուած չէ՛ իր պատմութեան իմաստասիրութիւնը — նա պիտի չկարողանայ օգտուել նրանից: Հայութեան ճակատագրական ծառայութիւն մատուցած կը լինի նա, ո՛վ կ՚իմաստասիրէ նրա պատմութիւնը:

— Կուսակցականութիւն:

Մի ամբողջ յիսնամեակ է, ինչ հայութիւնը միջկուսակցական պայքարներով, ներքին ճակատի վրայ, սպառում է իր ոյժերը եւ բաց աչքով ծառայում իր գոյութեան թշնամիներին: Մեր վերջին կիսադարն եկաւ հաստատելու, որ հայ մարդը, ընդհանրապէս, ատակ չէ՛ կուսակցականանալու` առանց չարիք դառնալու իր ժողովրդի համար: Այդ իրողութիւնը ունի իր հոգեբանական պատճառները, իր բացատրութիւնը: Անշուշտ, ճիւաղաբարք չէ՛ ամէն կուսակցականացած հայ, բայց միջկուսակցական պայքարներում նա հեշտութեամբ դառնում է այդպիսին: Տուրք տալով կեղծ եւրոպականութեան` հայ կուսակցութիւնները իրենց թշնամին եւ հակառակորդը փնտռեցին իրենց ժողովրդի ծոցի մէջ, եւ խախտելով ազգի հոգեւոր ամբողջականութիւնը` թուլացրեցին ճակատագրի կապը արիւնակիցների միջեւ: Միջկուսակցական պայքարատենչութիւնը ենթակաների մէջ մշակեց բարոյական անխտրականութիւն, որով` սովորական դարձան պարբերական սեւացումները, դաւերը անգա՛մ` սպանութիւնները: Շոյելով կուսակցական պատկանելիութեան զգացումը` կուսակցութիւնները իրենց հետեւորդների մէջ տկարացրին ցեղ-ազգային գիտակցութիւնը: Տկարացաւ հայկականը ի հաշիւ խմբակցականի: Նրանք դարձան փակ հասարակութիւններ` հասարակութեան մէջ, որով` մի զատիչ պատ իրենց եւ ազգի կենդանի ոյժերի միջեւ:

Դարձասէր հայը` կուսակցականանալով` դառնում է անզիղջ, քանզի կուսակցութեան մէջ նա կորցնում է մտածողութեան ու խղճմտանքի անկախութիւնը եւ սկսում խորհել, զգալ եւ գործել կանոնադրօրէն:

Համակ ատելութիւն է օրուայ կուսակցականութիւնը: Ծիծաղ եւ արգահատանք են շարժում հայ կուսակցութեանց երեմիականները համերաշխութեան մասին: Իմաստասիրօրէն տգէտ` նրանք չեն հասկանում, որ ամէն ատելութիւն անկարելի է դարձնում ճանաչումը, որով եւ` իրար հասկանալը: Բերգսոնեան փիլիսոփայութեան յայտնաբերած այդ ճշմարտութեանը դեռ անծանօթ է հայ կուսակցականը:

Հասկանա՛նք, վերջապէս, քանի ուշ չէ, հասկանա՛նք, որ հայը պատճառ չունի՛ կուսակցականանալու: Իսկ մեր ժողովրդի թուական տկարութիւնը, մեր հայրենիքի աշխարհագրական դիրքը եւ երէկուայ մեր Եղեռնը կը բաւեն գիտակցելու, որ հայը կուսակցականանալու նաեւ իրաւո՛ւնք չունի:

— Հայրենիք:

Հայրենիք — սկիզբն ու վախճանն է մեր մտածումի, ապրումի եւ գործի: Երբ մեր շրթունքները մրմնջում են ցեղի մասին, մեր աջը ցոյց է տալիս Հայաստանը: Մենք հաւատո՛ւմ ենք Հայաստանին — դա նշանակում է, որ կեանքում սրբազնագոյնը մեզ համար Հայրենիքն է: Մենք շնչում, ապրում ենք Հայաստանով, մի՛շտ պատրաստ տառապելու, գործելու եւ մեռնելու նրա համար: Դա՛ է արժէքների արժէքը մեզ համար: Դա՛ է մեր սրբազան ցաւը, կարօտը, ուրախութիւնը, մեր գոյութեան իմաստն ու իրաւունքը, մեր անմահութիւնը` միաժամանակ:

Ազատութի՞ւն — այո՛, երբ հայրենի<օրէն> եւ ազատօրէն գործելու եւ կատարելագործուելու կարելիութիւն կայ:

Իրաւո՞ւնք — միայն սեփակա՛ն հայրենիքում, ուր արդար իրաւունք մեզ տալիս է մեր` դէպի նմանները ունեցած պարտականութեանց անթերի կատարումը:

Երջանկութի՞ւն — հայրենազուրկներիս համար` Հայաստանից դուրս խաբուսիկ են բոլոր տեսակի երջանկութիւնները: Երջանկութի՛ւն — մեր ժողովրդի ճակատագիրը բարւօքելու համար թափուած, մեր աշխատանքով սրբագործուած ուրախութեան գնով:

Չկա՛յ, կեանքն ազգին եւ հայրենիքին պատարագելու չափ մեծ երջանկութիւն չկա՛յ աշխարհում:

Հայրենատիրութի՛ւն — ահա՛ վերանորոգչականի մեր դաւանանքը, որի իրականացումը պիտի ուշանայ այնքան, որքան ուշացաւ մեր ժողովրդի վերանորոգումը:

— Երիտասարդ սերունդ:

Ճակատագրական է ամէն մի նոր սերունդ: Աւելի քան այդպիսին է օրուայ մեր երիտասարդ սերունդը: Իր ձեռքում է գտնւում ցեղի եւ հայրենիքի ճակատագիրը. Հայաստանը կը լինի կամ չի լինի, եւ դա կախուած է իրենից: Նրանից է կախուած — թագաւոր թէ թափառական ժողովրդի վերածել հայութիւնը: Ա՛յդ, միայն ա՛յդ գիտակցութեամբ ապրող սերունդը կարող է ծառայել իր ցեղի յաւիտենականին: Կործանարար ու դժբախտ է անհաւատ սերունդը — նա՛, որի համար տիեզերքը անհոգի նիւթ եւ շարժում է միայն: Հաւասարապէս դժբախտ եւ արգահատելի է այն սերունդը, որ բաւարարւում է օտարութեան հացով: Մեր նորահասը պիտի իւրացնէ հայ վերանորոգչականի դաւանանքը — Աստուած, ցեղ, հայրենիք, որպէսզի իր ժողովրդի անցեալը, ներկան եւ ապագան կապակցաբար, ստեղծագործօրէն ապրել կարողանայ: Նա իր ամբողջ հասակով պիտի նետուի հրապարակ` սատարելու հայոց վերանորոգումին, եթէ չի ուզում ապրել, տառապել եւ մեռնել անհայրենիք:

— Ընտրանի:

«Երկրի աղը» — արդա՛ր որակում:

Ոգու ծնունդ` դա՛ է ապրեցնում մարդկային ոգին: Կրո՛ղը սրբութեան, հերոսականի եւ հոգեւոր գեղեցկութեան զգացումների: Նրա շնորհիւ են զարգանում կրօն, արուեստներ, իմաստասիրութիւն: Նա՛ է կապը յաւիտենականի եւ առօրեայի միջեւ: Ճշմարի՛տ առաջնորդ, առանց որին ոչինչ են իշխանութիւնն ու իշխանաւորը:

Նրանն է կոչումներից ամենասրբազանը, պատասխանատուութիւններից ամենամեծը: Ազգերը մի հատիկ ճշմարիտ ազնուականութիւն ունին — դա էլ ընտրանին է: Նրա միջոցաւ են բարձրանում եւ նրա հետ են ընկնում ազգերը: Հասարակութեան մէջ շատերը կարող են մեղանչել օրէնքի, բարոյականի, հաւաքական շահերի դէմ, բայց այդ մեղանչումներից չի՛ խախտուի հանրային բարոյականը, չի՛ անբարոյականանայ հասարակութիւնը: Սակայն, բաւական է, որ ընտրանիին պատկանող մէկը կոպտօրէն մեղանչեց իր կոչումի դէմ — այլեւս քանդուած համարէք ժողովրդի հաւատքը, համարումը, բարոյականը: Ընտրանին իր կեանքի կենդանի օրինակներով է վարում ժողովուրդը:

Կրօնապէս պա՞ղ է եկեղեցականը` հակակրօն է ժողովուրդը:

Հոգեպէս էսնա՞ֆ է ուսուցիչը, այլեւս կարիք չկա՛յ աւելի մեծ դժբախտութիւն բաղձալ նրա ազգին: Յաւիտենականի շունչից` զո՞ւրկ է գրողը` նա անխուսափելիօրէն պիտի դառնայ ստորնութեան քարոզիչը:

Պարտուողակա՞ն է զինուորը` այլեւս նա հեռացած է իր սրբազան առարկայից — հայրենիքից, եւ վաղն իր ուրացումը կարող է դաւաճանութեան հասցնել:

Շահասէ՞ր է ազգային գործիչը` նուազ ազգասիրութիւն ու նուիրում փնտռէ՛ք ազգի լայն խաւերի մէջ:

Այսպէ՛ս է ընտրանին — նա գործում է իր կեանքի օրինակներով:

Եկեղեցական, ուսուցիչ, գրող, գիտնական, զօրական, գործիչ — ահա՛ ընտրանին: Սրանց կոչումը հրամայողաբար պահանջում է ամբողջական եւ ներոյժ կեանք:

Օրգանապէս ապաքաղաքական է ընտրանին, որով` բացարձակապէս անկուսակցական պիտի լինի դա:

Շեղուե՞ց իր կոչումէն — ժողովրդի անկումը դառնում է անխուսափելի:

— Ազգային բարոյական:

Դա է անհրաժեշտ հիմքը ազգի հոգեւոր կառոյցի, եւ դրանում է կայանում ազգի իրական ոյժը: Կա՞յ այդ բարոյականը — կայ ազգը. պակասո՞ւմ է դա — նուազում է կարեւորութիւնը բնական գործօնների ցեղի, հայրենի հողի, ինչպէս եւ ազգութիւն ստեղծող այլ կարգի ստորոգեալների: Մեր վերաբերմունքը դէպի մեր կենսաբանական արարիչ ցե՛ղը` սրանում փնտռէ՛ք ազգային բարոյականի արմատը: Ցե՛ղն է ազգի գերագոյն օրէնսգիրը բարոյական բնագաւառում: Ազգային բարոյականը ենթադրում է մի օրինակարգ եւ հանրապարտադիր ընթացք, որից ամէն շեղում համարւում է հոգեւոր մահափորձ ազգի դէմ: Իսկ ընթացքը — ըստ վաղեմագոյն մի իմաստասէրի — դա ա՛յն է աշխարհի համար, ինչ որ է գետանցքը` գետի համար: Արդեօք, այսօր խախտուած չէ՞ գաղութահայու ազգային բարոյականը: Այդ հարցին պատասխանելու համար, պէտք է ճշդել, թէ իրենից ի՞նչ է ներկայացնում օրուայ հայն իբրեւ միտք, զգացում եւ կամք: Աւելի պարզ` պէտք է ճշդել, թէ այսօր ինչպիսի՞ զգացումներ են տիրապետում նրա հոգում: Այդ իմաստով բարոյահասարակագիտական մի վերլուծում տրտմութեամբ պիտի համակէ ձեզ: Ի՞նչ էինք երէկ: Այդ մասին թող խօսի ինքը` դարերի հայը. «Մի տնից չէինք, բայց մի ձէնով էինք»: Ցեղօրէն բարոյական էր հայը. «Մէջք մէջքի տանք` սարեր շուռ տանք»: Սոցիալապէս առողջ էր նա. «Հացն Աստծուց, ես էլ հետը, ո՛վ հասնի` թող ուտի»: Սոցիալապէս արդար էր. «Այն մարդը, որ Աստուած ունի` աղքատ չէ»: Իդէալիստ էր նա. «Հող ու մոխիր կե՛ր, տմարդէն հաց մի՛ մուրար»… Ցեղօրէն հպարտ էր. «Հայը չյոգնի` չի՛ նստի». Ծուլութեան հացը չսիրող է. «Ոտքդ քարին զարնուի` խղճմտանքդ քննէ՛»: Բարոյապէս զգայուն էր. «Իր ծառը ծարաւ թողած ուրիշինը ջրողը ո՛չ յարութիւն ունի, ո՛չ էլ թողութիւն»: Ազգայնօրէն զգաստ էր. «Առիւծը կատուին խեղդել չեմ տայ»: Տղամարդ էր հայը:

Ա՛յս էինք երէկ — որակի՛ ազգ:

Մէջբերածս` հայկական առածների այդ փոքրիկ ծաղկաքաղը — որի մէջ մեր ժողովուրդը դրած է դարերի իր բարոյա-ազգային փիլիսոփայութիւնը — կը բաւէ հաստատելու, որ ստրկութեան մէջ, օտար լուծերի տակ անգամ մենք եղել ենք ազգային բարոյականով զօրաւոր ժողովուրդ: Եւ հենց դրանում չէ՞ գաղտնիքը, որ մենք կանք ու կը մնանք, իսկ մեզ հասակակից շատ ազգերից մնացել է քարէ յիշատակ միայն: Ապա ուրեմն` եթէ մեր սերունդները մտածէին, ապրէին եւ գործէին օրուայ հայու նման` այսօր հայութիւնից արեւի տակ մնացած կը լինէր մի սեղմ տապանագիր միայն: Տեսանք, թէ ի՛նչ էինք երէկ, զգում ենք, թէ ինչ չե՛նք այսօր, եւ գիտենք, թէ ի՛նչ պիտի դառնանք վաղը` իբրեւ ազգ չկորչելու համար:

Ազգային բարոյականի տեսակէտից` մի Գիւլբենկեան աւելի չարժէ, քան` Հայաստանի մի գեղջուկ, եւ մի զօրավար, մի ուսուցչապետ, քան` մի համեստ արհեստաւոր, էականը յաւիտենական հայկականութիւնն է, որ ազգութիւնը նուիրագործում է իր ամէն մի անդամի մէջ:

Ազգային բարոյականը — ամէն բանից առաջ — պայմանաւորւում է մի ժողովրդի ստեղծագործ համերաշխութեամբ: Դրսեցի թէ տեղացի, իմաստասէր թէ անգրագէտ, չէզոք թէ կուսակցական — հայ մարդիկ են սրանք, որոնց հանդէպ տածածդ պաղութիւնը կայէնութեան է համազօր: Ներազգային կեանքում սպանում է ո՛չ միայն սուրը, թոյնը, այլեւ` անտարբերութիւնը: Ճակատագրի եղբայր է ամէն հայ: Աւելին` ամէն հայ` դա դո՛ւ ես — ահա՛ ազգային բարոյականի անխախտելի օրէնքը: Այդ օրէնքի դէմ մեղանչողը քանդում է իր ազգութեան հիմերը, դա թշնամին է իր ազգի: Որակի՛ ազգ էինք երէկ: Չաղէտուելու եւ չկորչելու համար` վերստին պիտի դառնանք այդպիսին` հրամայողաբա՛ր: Անվերջ որակաւորուելու, ազգ դառնալու պրոցեսի մէջ են բոլոր ժողովուրդները: Իբրեւ ոգու ժողովուրդ` մեզ համար աւելի հեշտ է որակաւորուել: Աշխատենք դառնալ «թանկարժէք քար», որպէսզի «ծանր կշռենք եւ շատ արժենք»: Դա՛ է պահանջում մեզանից ազգային բարոյականը, մասնաւորապէս մեր բնաշխարհից դուրս:

— Պրոպագանդ:

Զգո՜յշ, մէկ էլ զգո՜յշ, դարձեալ զգո՜յշ, քանզի թշնամիներ ունես եւ դաւադրուած ես — ահա՛ արդի քաղաքական մոմենտի հրամայականը հայերիս համար: Մեր ժողովուրդն այսօր աւելի՛ մեծ թուով թշնամիներ ունի, քան ունէր կէս դար առաջ: Եւ պատճառ չունինք կարծելու, թէ վաղը մեր թշնամիները կը դադարեն թշնամանել մեզ: Խօսքս մեր կոտորածների հեղինակի մասին չէ, այլ` այն օտարազգի պետական, հասարակական, գիտական գործիչների, որոնք վատահամբաւելով մեզ իբրեւ ժողովուրդ` սուրն ու տապարը դրին մեզ ջարդողի ձեռքը: Նմանների թիւն այսօր աւելի՛ մեծ է, եւ թոյնը` աւելի՛ զօրաւոր, քան էր անցեալ պատերազմի նախօրեակին: Այսօր էլ չարահամբաուում է հայութիւնը: Ինչո՞ւ օտարը մեր մէջ այնպիսի յատկութիւններ է տեսնում, որոնց բնաւ տէր չենք:

Վերջին երկու տասնամեակների ընթացքին մեզ վերագրեցին հետեւեալ մահացու մեղքերը — թափառատենչութիւն, անմարտունակութիւն, հրէական ընչաքաղցութիւն եւ այլ նման յատկութիւններ, որոնց կրողը, օրուայ եւրոպացու հասկացողութեամբ, բարոյապէս կորցնում է իր գոյութեան իրաւունքը: Այդ յատկութիւններից եւ ո՛չ մէկն է հայկական, բայց եւ այնպէս` վերագրուեցին մեզ: Ինչո՞ւ — որովհետեւ տասնամեակներ են, ինչ հայութիւնն էապէս կատարում է միայն իր տկարութիւնների պրոպագանդը: Միակողմանի կը լինէր, եթէ փորձէինք միայն քաղաքական հաշիւներով բացատրել հակահայ պրոպագանդը: Սփռուած երկրէ երկիր եւ անմիաշունչ` հայութիւնը միջկուսակցական պայքարներում դրսեւորում է իր էութեան ամենաբացասական գծերը, եւ, այսպիսով, նիւթ մատակարարում հակահայ քարոզչութեան:

Այն, ինչ որ ցուցահանում է հայը Հայաստանից դուրս, մեզ իրաւունք չի՛ տալիս հակահայ ամէն վատութեան համար միշտ էլ միայն օտարները դատապարտել: Այսօր — երբ հայկական ճակատագիրը մէկից աւելի անդունդների վրայ պիտի կոխի եւ անցնի — այսօր իսկ պակաս չեն ինքնավարկաբեկումի դէպքեր որոշ տարրերի կողմից:

Պրոպագանդ, ասել է` ինքնայայտնաբերում, ինքնաներկայացում:

Պրոպագանդն ամէն բանից առաջ մատնում է պրոպագանդիստի ներքին մարդը: Հայը — որի համար այսօր գոյութիւն չունի հանրապարտադիր եւ ո՛չ մի ճշմարտութիւն, արժէք, հեղինակութիւն — օրուայ իր հոգեվիճակով ատակ չէ՛ կառուցողական եւ հայասիրական պրոպագանդի: Օտարասէր` նուաստ կոչուելու աստիճան եւ անինքնաճանաչ` օրուայ հայն ընդունակ չէ՛ արժէքային քարոզչութեան: Պրոպագանդն, ամէն բանից առաջ, պահանջում է ինքնայարգանքի խոր զգացում` ծնունդ սեփական արժէքների եւ արժանաւորութեան գիտակցութեան, մի հոգեվիճակ, որ հայ մարդու մէջ կը ստեղծէ միայն վերանորոգումը: Պէտք է գիտակցել եւ այն. որ ո՛վ հայերիս խորապէս չի՛ ճանաչում եւ հասկանում` նա մեզ բնաւ չի ճանաչում:

Մեռեալ լեզուաբանութեամբ եւ աղքատիկ պատմագիտական ծանօթութիւններով կարելի է միայն մօտաւորապէս ճանաչել հայը: Մեր հանդէպ արդար լինելու համար` մեզ պէտք է ճանաչել սպառիչ կերպով, քանզի հայը ոգո՛ւ ժողովուրդ է, իսկ այդպիսին տէր է աւելի խոր եւ բարդ էութեան:

Մի ճշմարտութիւն եւս — որպէսզի օտարը մեզ ճանաչի` նախապայման է, որ նախ մենք մեզ ճանաչենք իբրեւ ցեղային կարողականութիւն եւ էութիւն:

— Պիտի ուզէի լսել ձեր կարծիքը հայ վերանորոգչական շարժման մասին:

— Պայքարներից ամենածանրը եւ միաժամանակ ամենասրբազանը դա ցեղային տեսակի յաւերժացման համար մղուող պայքարն է: Այդ պայքարին են լծուած հայ վերանորոգչականները: Ցեղօրէն ու մարդկօրէն առողջ ժողովուրդներն իրենց պայքարը կենտրոնացնում են իրենց գոյութեան եւ էութեան սպառնացող ամենամեծ չարիքի դէմ: Դա նշանակում է, որ նրանք ընթանում են ամենամեծ ընդդիմութեան գծով: Հայ կեանքում միայն վերանորոգչականներն են վարւում այսպէս, որով` նրանց ընթացքն հայօրէն եւ մարդկօրէն բարոյական է:

Կեանքի ստիպողականութի՛ւնն է վերանորոգումը, նրա օրէ՛նքը, հրամայակա՛նը — վերանորոգուի՛ր կամ մեռիր: Կ՚ուզէի, որ ամէն հայ մարդ զգար վերանորոգչական գործի վեհութիւնն ու վերանորոգչական գործիչի ողբերգութիւնը:

Մարդկային ցեղերի պատմութիւնը չգիտէ՛ աւելի մեծ եւ աւելի սուրբ գործ, քան մի ժողովրդի վերանորոգումը:

Չվերանորոգուածի համար` դժուար է հասկանալ վերանորոգուածին — ահա՛ ակն ու աղբիւրը մեր ողբերգութեան:

Վերանորոգումի ատակ է միայն նա՛, ով սկսել է զգալ, ընդհանրապէս, օրուայ աշխարհի, եւ, մասնաւորապէս, հայ կեանքի հոգեւոր դատարկութեան զարհուրանքը:

— Ձեր վերջին խօսքը:

— Ազգովին խորհինք, ապրինք եւ գործենք այն, որ բարի է Հայաստանի համար:

«Ռազմիկ», 1943թ., թիւ 169-174