ԽՈՐՀՐԴԱԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Հ. Յ. Դ. ՔԱՌԱՍՆԱՄԵԱԿԻ ԱՌԹԻՒ

Դարեր շարունակ փառքի ճանապարհից դուրս մղուած մի ժողովրդի վերածնութեան ճիգերի խտացումն է Դաշնակցութիւնը:

Նա ծնունդ առաւ պատմական այնպիսի մի վայրկեանում, երբ անցեալի մեծ ոգորումները դարձել էին հայ կեանքի հետ այլեւս օրգանական կապ չունեցող քարացած յիշատակներ, երբ խաւարելու աստիճան աղօտուել էին հայկական էութեան գունագեղ երանգները: Սեղմ ասած` երբ դեռ կը շարունակուէր մեր ցեղի հոգեւոր նահանջը, եւ այլեւս ակներեւ էր նրա գլխովին ոչնչացումը:

Դաշնակցութիւնը հսկայ մի փորձ էր` կանգնեցնելու հայութեան անկման անիւը. մի փորձ` ի մի ձուլելու հայ էութեան միմեանց լրացնող բեւեռները` Մամիկոնեան ռազմունակութիւնը եւ Բագրատունեաց կուլտուրական ոգին: Նա մի վճռական ճիգ էր` համադրելու մեր ժողովրդի կամքն ու ստեղծագործ հանճարը. մի ճիգ կրօնական համայնքը, որին, բռնութեան քմահաճոյքով, վերածուած էր հայութիւնը, վերստին դարձնելու պետութիւն եւ պատմութիւն կերտող մի ազգ:

Այն օրէն, երբ Մերձաւոր Արեւելքի կրկէսի վրայ երեւաց մոնղոլ թուրքը, մեր պատմութեան մէջ անպակաս դարձան պարբերական կոտորածը, բռնի մահմեդականացումն ու արտագաղթը: Եւ որովհետեւ տիրապետող ազգը սեփական մշակոյթ չունէր, եւ նուաճուած ազգերին ռայա էր համարում, նա տիրեց ոչ միայն նուաճուածի վեհապետական իրաւունքներին, այլ եւ ժողովրդի կեանքին, պատուին եւ ինչքին: Ասիայէն մեր հայրենիքը խուժած բարբարոսը կը ձգտէր ո՛չ միայն դիմափոխել եւ դիմազրկել քաղաքակրթական արժէքներ ստեղծելու կարող ամէն ժողովուրդ, նա կը միտէր ո՛չ միայն ազգերի հոգին աղարտել եւ արմատախլել ամէն մշակոյթ, նրա մահացու հարուածն ուղղուած էր ո՛չ միայն իր նուաճած ցեղերի գոյութեան այս կամ այն ձեւի դէմ, այլ եւ նրանց ֆիզիքական գոյութեան արմատին իսկ: Նման միջավայրում եւ նման վտանգի հանդէպ, մեր վերածնունդը անխուսափելիօրէն պիտի ստանար բռնի յեղափոխութեան բնոյթ:

Եւ սկսուեց հայոց ազատամարտը:

Այս անհաւասար գուպարի մէջ հայութիւնը ցուցահանեց գծեր, որոնց մէջ արտացոլում են մեր ժամանակակից պատմութեան փառքն ու ողբերգանքը: Պատմութեան հանդիսավայրն իջան հերոսների ամբողջական համաստեղութիւններ, որոնք ըստ բանի եւ գործի, հոգենորոգ շեշտ մտցրին մեր գունատ կեանքում: Հսկայական էր յեղաշրջումը: Եթէ մինչ այդ հայը կրաւորականութեան մի տիպար էր, հիմա նա կեանքի էր կոչում ներգործօն հերոսականութեան դէմքեր:

Դաշնակցական հայդուկն ու իդէալիստ մտաւորականը ո՛չ միայն պատմական երեւոյթներ էին Հայաստանում, այլեւ` հոգեբանական գաղափարատիպեր մի ամբողջ ժամանակաշրջանի համար: Սրանց անձնուրաց նուիրումը հազուադէպ է ժողովուրդների կեանքում: Բարոյական հսկաներ էին սրանք, որոնց գործը բաւական է փառազարդելու նոյնիսկ ամենամեծ ազգերի պատմութիւնը: Ա՛հ, քանիները սրանցից մեր աշխարհի նազովրեցիներ հանդիսացան: Եւ ինչպէս Նազովրեցու մեծութիւնը նրա մէջ չէ, որ պատմութեան մէջ մի քանի փաստեր թողեց, այլ` որ զգայապաշտ մարդկութեան նոր իդէալներ տուաւ եւ մի այլ աշխարհի կարօտով հոգիները վառեց, այնպէս էլ մեր նորագոյն պատմութեան այս հերոսներն ու առաքեալները արժէք դարձան ո՛չ թէ իրենց յաջող կամ անյաջող կռիւներով, այլ` նրանով, որ առաքինութիւնների մի նոր տախտակ դրին իրենց ժողովրդի առջեւ: Նրանց գործի մեծութիւնը ո՛չ թէ փաստերի արձանագրութեամբ պիտի արժէքաւորուի, այլ` այն զօրութենական բարոյականով, որ կը բխի իրենց գործի էութիւնից:

Դաշնակցութիւնը մեր կեանքում ո՛չ թէ հասարակագիտական մի սոսկական երեւոյթ է, այլ` ամէնից առաջ եւ ամէնից աւելի` մի բարոյական յեղափոխութիւն: Արժէքների գնահատման նոր չափանիշ է Դաշնակցութիւնը, որով` եւ նոր արժէքներ ստեղծագործող: Առանց նուիրումի` չկա՛յ բարձր ստեղծագործութիւն, իսկ նուիրումի գաղափարը հայութեան համար հոգեբանութիւն դարձաւ Դաշնակցութեան մարտիրոսագրութեան եւ հերոսականի շնորհիւ միայն: Այդ է պատճառը, որ Դաշնակցութիւնը, իբր ներքին հոգեկան կարողութիւն , չի խորտակւում անգամ արտաքին պարտութիւնների դէպքում. այդ է պատճառը նաեւ, որ անկախ պատմական դէպքերի դասաւորումից, նա մնում է իր ստեղծագործ ապագային հաւատացող իդէալիստ հայութեան հոգեւոր կորիզը: Հայութեան հոգեբարոյական այս յեղաշրջման մէջ է ահա՛ Դաշնակցութեան փառքը:

* * *

Դաշնակցութիւնը, սակայն, պիտի ունենար նաեւ իր ողբերգանքը: Չէ՞ որ ամէն հերոսական, ըստ էութեան, ծնունդ է մի ողբերգականի, ինչպէս վերջինս յաճախ արդիւնք է հերոսական մի տագնապի: Մերձաւորին ծառայելու, նրա կեանքը յեղաշրջելու առաքելութիւն ունեցող հերոսականը չունի աւելի ծանր ողբերգութիւն, քան այն, որ բանաձեւել է աւետարանիչը. «Յիւրսն եկն եւ իւրքն զնա ոչ ընկալան»… Ա՛հ, սա պատմական մի դէպքի եղերականը չէ միայն, այլ եւ ճակատագիրը բոլոր նուիրական վարդապետութիւնների, բոլոր անձնուէր առաքեալների: Ոչի՛նչ, ոչի՛նչ է այնքան խոր, որքան տառապանքը զոհաբերողի, որը իր գործի պաշտամունքը չի տեսնում, որը զոհաբերում է իր նմանների համար եւ մնում չհասկացուած:

Երկար դարեր մեր պատմութիւնը չէր արձանագրել մի շրջան, ուր այնքան հերոսներ իրենց կեանքը երկիւղածօրէն պատարագէին իրենց ժողովրդի փրկութեան գործին. բայց չի եղել եւ մի շրջան, ուր հայութեան որոշ խաւերը այնքա՛ն ապերախտ գտնուէին սեփական ժողովրդի ազատագրական փոթորկումների հանդէպ: Այդ տարրերը, ճիշտ է, չսպանեցին Դաշնակցութիւնը, բայց յաճախ խաչեցին նրա գաղափարն ու գործը: Հին Իսրայէլի մէջ մի չարութիւն կար, որ վերջ ի վերջոյ մեսիասպանութեան յանգեց: Հայութեան մէջ չարն ու բարին առեղծուածային մի քաոս էր, լի կարելիութիւններով որ, սակայն, բեւեռացումով խանգարում էր հայ զանգուածների միանպատակ կամեցումը եւ զայն, իբր ամբողջութիւն օրօրելով կրաւորականութեան եւ ակտիվիզմի միջեւ, մղում էր չգիտակցուած ինքնասպանութեան: Ընկերաբանօրէն, այստեղ շօշափւում է մեր վերածնութեան խնդիրը, որ, աւա՜ղ, թերի մնաց, եւ որի հետեւանքով մեր Գողգոթան եղաւ անասելիօրէն մեծ, իսկ մեր նուաճումը` համեստ: Հայ յեղափոխութեան երեկուայ տագնապը պայմանաւորեց ո՛չ թէ թշնամու անպարտելիութեամբ, ինչպես այսօր էլ բարբաջում է հակադաշնակցական ստրկամտութիւնը, այլ ` հայութեան հոգեբանական հատուածականութեամբ: Ի՞նչ ճակատագիր կարող էր ունենալ մի ժողովուրդ, որի զաւակների մի մասը` սրտի իւղը բոլորանուէր ազատութեան կանթեղը լեցրած կը ճենճերէր, իսկ միւսը, ո՛չ թէ միայն անընդունակ զոհաբերելու, այլ եւ յաճախ, որպէս թէ ազգը խարոյկից փրկելու միամտութեամբ, ասպարէզ էր իջնում հրշէջի դերում` հայ յեղափոխութեան կրակը մարելու: Այդ եղերական կացութեան պատճառով, հայութիւնը ներքուստ տարանջատուեց երեք մասերի — գաղափարի ակտիվիստներ` իմա՛ յեղափոխականները, կրաւորական ստրկականութեան ջատագովներ` հակայեղափոխականները, եւ կարելիութիւններով յղի, բայց դեռ այդ երկու բեւեռների միջեւ երերուող հսկայ բազմութիւնը: Ահա՛ կարեւորագոյնը պատճառներից, որ հայ յեղափոխութիւնը շատ դէպքերում մնաց անվճռական եւ պատմութեան ընձեռած նպաստաւոր վայրկեանները չկարողացաւ օգտագործել:

Այստեղ է ահա՛ մեր քաղաքական դժբախտութեանց ենթակայական կողմը:

* * *

Այսօր, 40 տարի յետոյ, կանգնած ենք պատմութեան առաջ: Շատ դէպքեր եկան ու անցան հայոց աշխարհով, դէպքեր, որոնք, սակայն, հայութիւնը իբր ամբողջութիւն, դեռեւս չկանգնեցրին իր փրկութեան ճանապարհին:

Դեռ այսօր էլ հայութիւնը մնում է պառակտուած, այնինչ, չկորչելու համար, հրամայողաբար, նա պիտի դառնայ մի եւ անբաժանելի հոգեւոր օրգանիզմ:

Կան եւ պայքարի մէջ երկու կողմեր:

Մէկը` հոգեփոխուած` իր հեռաւոր անցեալի եւ երէկուայ հերոսականի պաշտամունքն ունի: Միւսը` հայ ստրկականութեան աւանդագահը, որ սեփական պատմութեան մէջ միայն ստրկութիւն եւ պարտութիւն է տեսնում:

Մէկը ձգտում է ինքնահզօրացման եւ նուաճումների` յանուն ապագայի: Միւսը երես է դարձրած անցեալից, չի հաւատում ապագային, ցեղի հին փառքը նրան թւում է հեգնանք, իսկ յոյսը` արկածախնդրութիւն:

Մէկը` վրէժի ծարաւ ունի, սակայն, միայն իբր նախադրեալ իր ազգային գոյութեան եւ մշակոյթի: Միւսը` թէեւ թօթովում է մշակոյթի մասին, բայց հայրենի հողի համար մի կաթիլ արիւն չունի:

Մէկը ճիգեր է թափում կենտրոնացնելու ցեղի ուժերը մեր հաւաքական գոյութեան սպառնացող թշնամու դէմ, միւսը` թշնամի մեր ազատագրական պայքարին, զոհաբերութիւնից խուսափելու մտահոգութեամբ, ներքին ճակատ է ստեղծել, որի վրայ տարիներ է ինչ ընդունայն ուժասպառում է հայութիւնը:

Հերձասիրութեան հին դեւը գործի վրայ է եւ այսօր: Դա տարբեր անուան եւ ձեւերի տակ — նոյնիսկ Հայաստանից դուրս — շարունակում է օտարի հայասպան դերը, մեծապէս դժուարացնելով մեր ինքնապաշտպանութեան գործը:

Տեսնե՛լ ու զգալ, թէ ինչպէս մտակոյր հայը զէնքեր է դարբնում իր հարազատ եղբօր դէմ` ընդհանուր թշնամու գործը հեշտացնելու համար ա՛հ այդ զարհուրելի ողբերգութիւնը դեռ այսօր էլ բաժինն է հայ յեղափոխականի:

Այդ պատճառով, դեռ այսօր էլ, հայութեան քաղաքական ճակատագրէն աւելի՛ դառն է նրա ներքին ճակատագիրը:

Ահա՛, դեռ եւս հայութեան որոշ տարրերի այս չյաղթահարուած ստրկամտութեան մէջ է Դաշնակցութեան ողբերգութիւնը:

Բայց ի՞նչ, զիջե՞լ հակադաշնակցական անարիութեան: Ո՛չ, ո՛չ, դա պիտի նշանակէր ազգասպանութիւն կատարել: Չէ՞ որ մեր կուսակցութեան հիմնադիրներն էլ, երբ առաջին անգամ ձեռք կը զարկէին մեր ազատագրական գործին, խորապէս կը գիտակցէին, թէ դարերի ստրկականութիւնը մեծապէս տկարացրել է հայ զանգուածների ազգային գիտակցութիւնը: Սակայն, նրանք հաւատացին մեր վերածնունդին, որ պիտի հոգեփոխէր մեր ժողովուրդը իր ամբողջութեան մէջ: Եւ եթէ այսօր տխուր պատմութիւնը մեր ժողովրդի հոգում մի երկուութիւն է ստեղծել, բնա՛ւ չի նշանակում, թէ մենք պիտի լքենք մեզ վիճակուած առաքելութիւնը` մեր հոգեբանութիւնը բովանդակ հայութեան հարազատել տալու: Դա չի նշանակում նաեւ, թէ մենք կարող ենք մոռանալ, որ մերազնեայ ներքին ամէն մի հակառակորդ անծանօթ մի եղբայր է, որին հոգեփոխելու պարտականութիւն ունինք:

Հասարակական իդէալները հետապնդող ամէն անհատ կամ կազմակերպութիւն վերջ ի վերջոյ յանգում է ինքնաժխտման: Դաշնակցութիւնը ցայսօր ձգտել է ազգ դառնալ, այսինքն` հայութիւնը կաղապարել ըստ իր էութեան: Ազգի մէջ ձուլուելով, ազգն իր մէջ ձուլելու մի փորձ է Դաշնակցութիւնը:

Յանգել այս տենչալի նպատակին` նշանակում է վերանալ իբր կազմակերպութիւն եւ մարմնաւորուել իբր ազգութիւն:

Ահա՛ թէ ինչո՛ւ կ’ուզէինք, որ իր քառասնամեակից յետոյ Դաշնակցութիւնը, իբր իր ցեղի առաջապահը, աւելի մեծ թափով ու նուիրումով շարունակէր Հայոց Ազատամարտը, ընդունելով, որ միայն ազատ եւ անկախ հայրենիքում հնարաւոր է մեր ամբողջական ժողովրդի կատարեալ հոգեփոխութիւնը:

Գարեգին Նժդեհ