ԻՆՉՈ՞Ւ ՏԱՐՕՆԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

Դիպւածով ձեռքս անցաւ «Նոր Օր» թերթի համար 4489-ը, ուր Տարօնականութեան առթիւ ասւած է. «…Այդ տողերը գրողը մինչեւ երէկ Տարօնականութիւն բառը արտասանած չէր, բայց եւ այնպէս Հայրենիքին համար քաջաբար կռուած էր»:

Ինձ վերաբերող այդ տողերի մէջ կայ ոչ միայն ճշմարտութեան ու յարգանքի պակաս — յարգա՛նք, որ թւում է թէ ամէն հայ մարդ պարտական է Հայաստանի համար քաջաբար կռւողներին — այլ եւ, կարծէք, յատկապէս այս օրերին, մոլորանք ստեղծելու միտում: Ի՞նչն է այդ թերթին հիմք եւ իրաւունք տուել ասելու «մինչեւ երէկ» — իմ անցեա՞լը, իմ այնքան ծանօթ աշխարհայեցողութի՞ւնը, թէ՞ վերջերս Տարօնականութեան մասին գրած մէկ-երկու յօդւածներս: Գիտակցական իմ ամբողջ կեանքում, ինչպէս եւ իմ վարած բոլոր ճակատամարտերում — Բալկաններում, Ղարաքիլիսում թէ Լեռնահայաստանում — ինձ վարել է այն ոգին, որը անւանում եմ Տարօնականութիւն: Ի՞նչ, նոր է բա՞ռը: Թէեւ — իմ փոխարէն պիտի ասէր Թորգոմ Պատրիարքը — «Թէեւ ընդհանրապէս բառը չունինք մեր շրթներուն վրայ կամ մեր գրչին տակ, բայց ունինք գաղափարը մեր խղճմտանքին խորը»: Այո՛, այն փաստը, որ «տարօնականութիւն» բառը նոր է գործածւում — դեռ ապացոյց չէ, որ նոր է ե՛ւ գաղափարը, ոգին մեր կեանքում: Հայրենիքի համար քաջաբար կռւելու եւ գիտակցօրէն մեռնելու տրամադիր ամէն հայ, Մամիկոնեաններէն մինչեւ մեր օրերը, եղած է տարօնական, թէկուզ այն պարզ պատճառով, որ Եղիշէի մատեանը համարւել է Հայոց ազատագրութեան աւետարան` մեր բոլոր սերունդների կողմից, որ տարօնաշունչ մեր պատմագիրն է բանաձեւել «մահ գիտակցեալ»-ը հայրենիքի համար, եւ սերունդները խանդավառել «Մամիկոնեան Ուխտ»-ի խորհրդով:

Թոյլատրելի՞ է շփոթել «բառն» ու բովանդակութիւնը: Տարօնականութիւնը բովանդակութիւն է եւ ոչ թէ բառ: Էաբանօրէն առնւած` դաշնակցականութիւնն ու Տարօնականութիւնը, ինչպէս եւ Տարօնականութիւնն ու Ցեղակրօնութիւնը տարբեր բաներ չեն ու չեն կարող լինել հայ ցեղի ճակատագիրը խորքով ու իմաստասիրօրէն ապրող ամէն հայու համար: Սրանցից որեւէ մէկը առանց իր հոգեւոր նախընթացի անկարելի պիտի դառնար: Ժամանակների հոլովոյթի հետ, այդ բոլորին ծնունդ է տուել մի ոգի, որի գծերէն մէկը — Հայրենիքի համար քաջաբար կռւելու ու մեռնելու ուխտածութիւնը մենք անւանում ենք Տարօնականութիւն: Իմ լոյս ընծայած գրքերէն, իմ գրած յօդւածներէն, իմ արտասանած խօսքերէն որի՞ մէջ չէք տեսնի ցաւախառն մի ցասում այն մասին, թէ հայութիւնը պատմաճանաչ չէ. այո՛, իր պատմութեան իմաստասիրութիւնը դեռ չունի հայը: Եւ հէնց այդ է պատճառը, որ ոմանց նորանշան ու անհասկանալի է թւում Տարօնականութիւնը: Պատմութիւնը մի՛շտ էլ եղած է հերոսօրէն ողբերգականի պատմութիւն: Ուզում եմ ասել` ազգերն առաւելապէս խորանում, իմաստասիրում են իրենց դժբախտութեան մէջ ու վտանգի օրերին: Կարծո՞ւմ էք, որ երբեւիցէ մեր ժողովրդին վիճակւել է աւելի մեծ ու ահաւոր ողբերգութիւն, քան այն, որ նա ապրում է այսօր: Իզուր պիտի անցնէր մեր տարագրութեան զարհուրանքը, եթէ մեր ապրած տառապանքէն ու մեզ սպառնացող վտանգէն խարազանւած, մենք չխորանայինք մեր պատմութեան մէջ — մեր քաղաքական կազմակերպւած կամքը` դաշնակցականութիւնը աւելի եւս շեշտելու եւ ակտիւացնելու նպատակով:

— Սիոնը կար, բայց «սիոնականութիւն» բառը չկար: Նա հազարամեակների պատմութիւն ունի, սա` տասնամեակների: Կարո՞ղ էք պնդել, որ անհայրենիք հրէութեան դարաւոր կեանքը վարողը սիոնականութիւնը չէ եղել: Արդեօ՛ք, քաղաքական սիոնիզմը հրէութեան դարերի հոգեւոր սիոնականութեան արդիւնքը չէ՞: Ինչո՞ւ հրեան իր պաշտամունքը Սիոնի հանդէպ անւանեց սիոնիզմ, իսկ իրեն` սիոնիստ: Եւ, կարծո՞ւմ էք, որ այդ «բառը» զգալապէս չակտիւացրեց օրւայ հրեան: Սիոնականութիւնից առաջ կարելի՞ էր երեւակայել, որ մեր օրերում Պաղեստինը պաշտպանելու համար աշխարհ գայ հին հերոսական Մակաբէյներին յիշեցնող մի նոր սերունդ: Չխաղա՛նք բառերի հետ, — էականը բառը չէ՛, անունը չէ՛, տեսութիւնը չէ՛, այլ Հայրենիքի համար «քաջաբար կռւելը»:

Ո՛վ խուսափում է ոգուց եւ կառչում բառերին, ցոյց է տալիս, որ թշնամի է խորքին, իմաստին, բովանդակութեա՛ն:

Ո՞վ կարող է իրեն հայ մտաւորական անւանել եւ իր մտքի բարոյական մահավճիռը չտալ, եթէ դա չի հասկանում Տարօնականութիւնը, այսինքն` ոչինչ գիտէ Հայոց Պատմութեան եւ այդ վերջինի իմաստասիրութեան մասին: Դաշնակցականութիւնը կար, բայց, արդեօ՛ք, մինչեւ վերջին տարիները մէկը կարո՞ղ է մեզ ցոյց տալ մեր կուսակցական գրականութեան մէջ «դաշնակցականութիւն» բառը: Դա, սակայն, բնա՛ւ չի նշանակում, որ դաշնակցականութիւն չկար Դաշնակցութեան եւ դաշնակցականի մէջ: Էականը բառը չէ, բայց հասարակագիտօրէն ճիշդ է ե՛ւ այն, որ «բառ»-ի, անունի ստեղծումից յետոյ ներքին ապրումը դառնում է աւելի բովանդակալից, աւելի կոնկրետ եւ աւելի գիտակցական: Ի՞նչ էր անունը այն ոյժի, այն ոգու, այն դաւանանքի, որ մինչեւ Դաշնակցութեան աշխարհ գալը Արաբօներին հանել էր լեռները: Մեռնողները չգիտէին այդ անունը, բայց մի օր իրենց շարժումը պիտի մկրտւէր «Դաշնակցութիւն» անունով:

Խոստովանինք, որ ո՛չ բառն է նոր, ո՛չ էլ բովանդակութիւնը — դրանք առնւած են Հայոց Պատմութեան գանձարանէն: «Ուխտ Մամիկոնէից» նո՞ր է դա. եթէ տարօնականութիւն բառի փոխարէն սրանով անւանւէր հոգեւոր այդ շարժումը, արդեօ՛ք, տարբե՞ր վերաբերմունք պիտի գտնէր նրանց կողմից, որոնք աղետալիօրէն սխալ հասկացողութիւն ունեն կուսակցականութեան մասին:

Այսօր, երբ ամէն հայ վտանգւած է համարում մեր Ցեղի եւ Հայրենիքի ապագան, Տարօնականութիւնը — «քաջութեամբ մեռցուք ի վերայ աշխարհիս մեր»-ը — Մամիկոնեան ոգու այս վերակոչումը, մասնաւորապէս դաշնակցականներիս համար, պիտի համարւէր ողջունելի: Տարօնականութիւնը ես անւանել եմ «ցեղի առաջին հոգեւոր զէնքը», քանզի ծանօթ եմ այն դժնդակ պայմաններին, որոնց մէջ մեր ժողովուրդը վարեց իր անհաւասար գոյամարտը եւ հարկադրաբար պիտի վարէ ե՛ւ վաղը: Իսկ վտանգի ժամանակ — լա՛ւ հասկնանք այդ — «սուրը վարձու չեն առնում»: Այդ ասել է, որ մենք պայքարի մեր հոգեւոր զէնքերն ու մտքի մեր ղեկավար սկզբունքները պիտի առնենք ոչ թէ մեր ցեղի էութեան անհարազատ օտարոտի վարդապետութիւններէն, այլ մեր պատմութեան յաւիտենական շարժը վարող ոգուց: Այդ ոգին — անխօս զգացուի թէ խօսքի վերածուի Տարօնականութիւնն է մեզ համար: Ի՞նչ էր իմ օրերի Սիւնիքի «Դաւիթբեգեան ուխտ»-երի ոգին, եթէ ոչ միեւնոյն Տարօնականութիւնը` տարբեր անւան տակ: Հոգեւոր աղէտ է հայու անտարբերութիւնը — դաւաճանութի՛ւն: Իսկ սէ՞րը — չկայ աւելի անարժէք բան, քան նրա սէրը, նրա սովորական հայրենասիրութիւնը: Հրաշագործ է, սակայն, հայ մարդու պաշտամունքը, նրա ուխտւածութիւնը:

Մեր ժողովրդի բոլոր մեծութիւնները արդիւնք են իր որոշ զաւակների ուխտւածութեան: Վաղը քաջաբար կռւելու պատրաստ զինւորներ կունենայ միայն նա, ով այսօր ուխտ ունի: Այս հասկացողութեամբ ժամանակին ես ծնունդ տւի «Դաւիթբեգեան ուխտ»-երին, որոնք լիուլի արդարացրին իրենց անունը վտանգի ու պարտականութեան ճակատի վրայ: Միեւնոյն հոգեբանական հաշիւներով «ուխտ» անուանեցի նաեւ Ամերիկայի մեր ցեղակրօն միաւորները: Տարբեր բան է խումբը, տարբեր` ուխտը: Հայրենիքի համար քաջաբար մեռնելու ուխտւածութիւն է Տարօնականութիւնը: Չկայ աւելի անպիտան իմացական էակ, քան ուխտազուրկ հայ մարդը: Փորձառաբար գիտեմ ոչի՛նչ արժէ հայկական քանակը, թիւը, եթէ դա ոգեզուրկ է: Անուխտ հայ, ասել է անոգի, իսկ անոգի հայ, ասել է` աննուէր, անարի, անզօր: Ասացի` «ոչինչ արժէ», եւ այդ ոչ թէ այն իմաստով, որ մերօրեայ հայութեան տրուած չէ թւապէս չափւելու իր արտաքին թշնամիների հետ, այլ որովհետեւ ոգեզուրկ հայ հաւաքականութիւնը եղած է ու կը մնայ ամենավտանգաւոր ամբոխը: Նման մի ամբոխ մի օր քեմալական չետաներին յանձնեց մեր Ղարսը` ասպետական անձնասպանութիւն պարտադրելով իր տղամարդ ղեկավարներէն գնդապետ Մազմանեանին: Տարօնականութիւնը` ուխտւածութեան բարոյական է, առանց որի հայութիւնը, մասնաւորապէս, այսօր եւ վաղը, ճշմարիտ զինուոր ու ղեկավար չի ունենայ, ինքնապաշտպանունակ չի դառնայ:

* * *

«Նոր Օր»-ը գրում է. «Տարօնական ոգիի առաջնորդները կը պահանջեն, որ ամբողջական Հայաստանի ոգիին փոխարինէ անոր մէկ գաւառին անունը»:

Այստեղ այլեւս անկորեկտ բառագործածութիւն կայ, կայ մեղանչում մտածողութեան պարկեշտութեան դէմ: «Տարօնի Արծիւ»-ի ընդհանրապէս, եւ, ի մասնաւորի իմ յօդուածների ո՞ր տողից եզրակացրիք, որ մենք ուզում ենք Հայաստանի ոգին փոխարինել անոր «մէկ գաւառի անունով»: Ինչի՞ վերագրել այդ կոպիտ ու աղաղակող շփոթը — անգիտութեա՞ն, թէ՞ մոլորանք ստեղծելու միտումի: Մի խմբագրի համար դժուա՞ր է զանազանել «Տարօն» անունը Տարօնականութիւնից: Տարօնականութիւնը «գաւառի անո՞ւն» է, թէ հոգեւոր բովանդակութիւն: Իմ յօդուածի առաջին տողերը բաւական չէի՞ն ցանկութեան դէպքում հասկանալու, որ Տարօնականութիւնը ես համարել եմ մեր ցեղի ոգու (դուք ասէք — «Հայաստանի ոգու») զոյգ գծերը — յաւիտենական արժէքներ ստեղծելու խանդ, եւ այդ արժէքների համար քաջաբար մեռնելու ուխտւածութիւն: Ինչո՞ւ ուխտւածութիւն կը քարոզեմ — այդ մասին հարցրէք այն բոլորին — զինւոր թէ մտաւորական — որոնք գէթ մի հատիկ օր Հայաստանի սահմանների վրայ ճակատ ճակատի են եկած թշնամու հետ: Ազգերի տարերքը — նրանց առաքինութիւններն ու հոգեւոր թերիները կարելի է ճանաչել միայն մեծ վտանգների ժամանակ, երբ վերջինները նետում են իրենց դիմակը: Զինւոր մարդ եմ, եւ արնոտ փորձերով եմ ճանաչում մեր ժողովուրդը: Չկայ հայ մարդ, որ անսխալ կերպով չթւէ իր ժողովրդի տկարութիւնները, բայց սակաւաթիւ են նրանք, որոնք գիտեն, թէ ո՞ւր է թաքնուած հայու հզօրութեան հոգեւոր աղբիւրը: Ի՞նչն է եղել մեր ժողովրդի կենդանի խղճմտանքը հանդիսացող լաւագոյն մատենագիրների ներշնչումի աղբիւրը, նրանց սիրտն ու գրիչը վարող ոյժը: Ո՞ր հայ գրողը, ո՞ր ճշմարիտ հայրենասէրը, եւ մասնաւորապէս, ո՞ր ռազմիկը Հայաստանին սպառնացող վտանգի վայրկեաններին չէ ոգեկոչել Հայրենիքի համար մեռնել ուխտած Մամիկոնեանների օրինակը:

Ե՞րբ է հայ սուրը գործել առանց Վարդանի, եւ գրիչը շարժւել առանց Մեսրոպի անունը տալու: Դեռ երէկ չէ՞ր, որ հայ գրողներէն ամենացեղաշունչը — Ահարոնեանը «Հայրենիք» ամսագրի մէջ Ղարաքիլիսը անուանեց «Նոր Աւարայր»: Եւ ի՞նչ է Աւարայրը ընդհանրապէս, իբրեւ պատմական դէպք, նշանաբան, խորհուրդ, եթէ ոչ տարօնական ոգու մէկ գործը: Շա՞տ է անցել այն օրից, երբ Հայաստանի կառավարութիւնը իր անդրանիկ զրահապատն ու շքանշանը անուանեց «Վարդան Զօրավար»: Վարդանի շքանշանով վարձատրել հայ զինւորը, կը նշանակէ վարձատրել տարօնական ոգին, դա կը նշանակէ այդ ոգին համաժողովրդականացնելու նպատակ հետապնդել: Եւ հէնց դա է ճշմարիտ դաստիարակութիւնը Հայաստանի համար մեռնելու ուխտի համազգայնացումը: Մեր եկեղեցին ամենայն երկիւղածութեամբ ու պաշտամունքով, դարեր ու դարեր տօնում է Տարօնականութեան երկու մեծափառ գործերը — Գրերի Գիւտը եւ Աւարայրը: Արդեօք, այս բոլորը, համայն հայութեան կողմից, կատարւած է — ինչպէս թոյլ էք տւել ձեզ ասելու — «պարզապէս գրգռելո՞ւ մեր տարօնցի հայրենակիցների տեղական հայրենասիրութիւնը»:

Ի՞նչ է նշանակում, երբ Հայ Եկեղեցին սրբացնում է Մամիկոնեան ոգին, այդ ոգու կրողներին — արդեօ՛ք, դա միայն երախտագիտութեան տո՞ւրք է, թէ՞ նաե՛ւ խորագոյն մտահոգութիւն Հայրենիքի ապագայի հանդէպ: Սրբացնելով ու յաւերժացնելով Մամիկոնեանների ուխտը` եկեղեցին մեր ժողովուրդին տուած է ինքնապաշտպանութեան զէնքերից ամենահատուն ու յաղթականը — «մահ գիտեցեալ»-ը: Հէնց ա՛յդ է Տարօնականութինը: Հայ Եկեղեցու իմաստուն ակտը, որը 15 դար յետոյ պիտի որդեգրէր մեր կառավարութիւնը` տարօնական ուխտ չէ՞ր: Տօնել չի՞ նշանակում ասել` նմանեցէ՛ք տօնելիներին: «Նայի՛ր դասական մի յոյն տղամարդու, լինի դա հերոս, թէ` իմաստասէր, եւ ամօթով դիտիր քեզ». ասել է Հերդերը:

Ես ասում եմ. «Հայ մարդ, կարո՞ղ ես առանց խոր ամօթանքի քեզ բաղդատել մի Մամիկոնեանի հետ — նմա՞ն ես նրան»:

Չգիտե՞նք, որ եկեղեցի, դպրոց, ընտրանի — այդ բոլորը միշտ էլ մեր ժողովրդի փրկութիւնը տեսած են Վարդանատիպ քաջեր ու հայրենապաշտներ հասցնելու մէջ: Եւ դարերի ընթացքում ու «մինչեւ երէկ» ո՞ր անմիտ հայն է յանդգնել Տարօնական ոգու այդ համահայկական պաշտամունքը համարել «Հայաստանի մի գաւառի անուն» կամ «տեղական հայրենասիրութիւն»: Մտածումի այդ ի՞նչ անկում է: Այսօր, երբ աւելի քան երբեք վտանգուած են Հայրենիքն ու հայութիւնը — ինչո՞ւ անհասկանալի պիտի մնար Տարօնական ոգու քարոզչութիւնը, որ ասել է` արծարծումն ու շեշտումն այն բանի, ինչ որ դարերով կատարել է հայութիւնը: Չընդունե՞լ, որ այսօր էլ այս ոգով կարելի է ոչ միայն հայը` հայ պահել տարագրութեան մէջ, այլ եւ` հայը մարտիկ դարձնել եօթնիցս վտանգւած Հայաստանի համար: Չէ՞ք լսում յուսահատ ճիչերը, թէ դժուար է օտարութեան մէջ հայը հայ պահել: Արդեօք, նա, որ այսօր դժւարանում է հայ մնալ, վաղը պիտի ուզենա՞յ հայրենիք պաշտպանել: Կ’ուզէի՞ք, որ եկող մեծ օրերը իրենց առջեւ գտնէին ցեղօրէն ու մարդկօրէն մի անարիւն, անգոյն, անզօր — մի պզտիկ սերունդ: «Նոր Օր»-ը պիտի չուզէ՞ր, որ իրենց կեանքի սրբութիւններին ու արժէքներին, իրենց ցեղին ու հայրենիքին, իրենց Աստուծուն, իրենց պարտականութեանց «այո՛», իսկ իրենց «Ես»-ին եւ հաճոյքներին, կենցաղային նիւթապաշտութեան եւ աշխարհի այլ կարգի գռեհկութիւններին վճռաբար «ոչ» ասողների մի սերունդ ունենայինք:

Մամիկոնեանները իրենց զոհաբերութիւնը կը կատարէին իրենց խօսքի, իրենց ուխտի կշռով: Եթէ «տարօնականութիւն» բառով չբնորոշենք` ամէն ինչ հայրենիքի զոհաբերելու ուխտւածութիւնը, ոգին, բարոյականը, հապա ինչո՞վ: Անգիտանա՞նք պատմութիւնը: Այն հանգամանքը, որ հայոց բոլոր տօների շարքում — ազգային, յեղափոխական, եկեղեցական տարօնական ոգու տօնը` Վարդանանցը, տօնւում է համահայկականօրէն, խորքով ու ապրումով, ապացոյց չէ՞, որ այդ ոգին եւ իր պաշտամունքը կայ մեր ժողովրդի մէջ` թէեւ տկարացած: Այն, ինչ որ համարում ենք ձուլումի ու այլասերումի վտանգ եւ յուսահատ կանչ արձակում, միթէ՞ հետեւանք չէ հէնց այդ ոգու տկարացումին: Տարօնական ոգու քարոզչութիւնը գալիս է նորոգելու եւ միաժամանակ, մեկնաբանելու այն խորհուրդը, թէ ինչո՞ւ հայութիւնը իր սրտի սնունդը, բազկի ոյժը եւ հաւատի ջերմութիւնը յաւիտենապէս պիտի ստանայ Մամիկոնեանների ոգիէն եւ ուխտէն: Եթէ հոգեկան այդ գիծը բնազդաբար ապրած ու զարգացրած չլինէին հայկական սերունդները, եթէ դա չհամարէին գոյամարտի անհրաժարելի զէնք ինչո՞ւ Մամիկոնեանների անճիտումից յետոյ Բագրատունիները, Ռուբինեանները եւ Սիւնեաց աշխարհը յաւերժացրին ու համազգայնացրին Վարդանների պաշտամունքը: Այդ բոլորը ճշմարտութիւն համարելով` ես ասել եմ. «ճի՛շդ է, սուրբ է հայրենի երկրի ամէն մի բուռ հողը, սակայն ճիշդ է եւ այն, որ հայրենիքներն ունեն իրենց պատմա-ռազմագիտական տեսակէտից ամենակարեւոր ու ամենանւիրական երկրամասը,- այն երկրամասը, ուր ցեղը ամենէն շա՛տ է արիւն թափել, մշակութային գանձեր դիզել, հերոսական ու պատմութիւն ստեղծել, այն երկրամասը, առանց որի հայրենիքը ոչ թէ զօրաւոր ու անկախ լինել, այլ եւ իր գոյութիւնը պահել, ինքնապաշտպանւել չէ կարող: Ճակատագրօրէն մեծ է Տարօնի նշանակութիւնը մեր Ցեղի եւ Հայրենիքի պաշտպանութեան համար»: Ահա՛ այսքանը Տարօնի մասին:

«Տարօնականութիւնն է մեր ցեղային նկարագրի յաղթական գիծը: Տարօնականութի՛ւն ասել է` Մամիկոնեանների ճամբով, դա ասել է` ցեղի եւ Հայրենիքի համար Մամիկոնեանների պէս մեռնել ուզել ու մեռնել գիտենալ»: Այս էլ տուած է Տարօնականութեան մասին:

Արդեօ՛ք, իմ այս տողերից կարելի՞ էր այն եզրակացութիւնը հանել, որին յանգել է «Նոր Օր»-ը: Ո՞վ եւ ե՞րբ է փորձել (ոչ ոք կը փորձէր այդ անմտութիւնը) «ամբողջական Հայաստանի ոգիին «հակադրել» անոր մէկ գաւառին անունը»: Ի՛նչ է դա — մտքի մոլորա՞նք, թէ՞ մոլորանք ստեղծելու տկարութիւն:

* * *

Մի ժողովուրդ ճանաչելու համար բաւական է լսել նրա մէջ հնչող խօսքը: Ոգու տրամաբանութիւնն է վարում լեզուն, խօսքը: Երբ մէկը լեզւական տարազները գործածում է առանց որոշ բովանդակութիւն դնելու նրանց մէջ, մատնում է, որ իրեն պակասում է անսխալ հասկացողութիւնը այն բանի մասին, որից նա խօսում է: Եւ միշտ էլ անբարոյացուցիչ է խօսքը, երբ դա ներքին հոգեւոր իրականութեան արտայայտիչն ու արտայայտութիւնը չէ:

Հաւասար չափով պէտք է զարհուրել ինչպէս բառերի անիմաստ, այնպէս էլ նրանց անպարկեշտ գործածութիւնից: Օրւայ հայ մտաւորականութեան որոշ մասի խօսքը իսպառ կորցրել է իր յստակութիւնն ու որոշականութիւնը, ինչպէս եւ իր խորհրդանշային ոյժը: Դա ախտանշան է մտաւոր քաոսի եւ տեսական խղճմտանքի պակասի: Սնամէջ խօսքը վտանգաւոր է անքննադատ ընթերցողի համար: Աւելի մեծ չարիք է դա նորահաս սերունդի համար: Պէտք է խոստովանել, որ մեր ժողովրդի անմիաբանութեան պատճառներէն մէկն էլ հէնց նման խօսքն է: Մեր կեանքում ամէն կեղծիք` մի գերեզման է ճշմարտութեան համար: Եւ բաւական չէ, որ կեղծողը յաջողում է ժամանակաւորապէս գերեզմանել ճշմարտութիւնը, այլ եւ ծպտումի հոգեբանութեան օրէնքով նա երեւան է գալիս հէնց իր թաղած ճշմարտութեան պատկերով: Այստեղ ոչ միայն ճշմարտութիւնը սպանելու փորձ կայ, այլ եւ հանրութեան առջեւ ինքնապաշտպանւելու, նամանաւա՛նդ` իբրեւ ծպտւած յաղթական փառաւորւելու ճիգ:

Մեր իրականութեան մէջ լեգէոն են ճշմարտութեան թշնամիները — երբեմն նոյնիսկ օրէնքը, կանոնը, կարգապահութիւնը, ձեւական իշխանութիւնը եւ այլն: Բայց ճշմարտութեան մեծագոյն թշնամին մնում են նրանք, որոնց ներքին կեանքում ճշմարտութիւնը անհրաժեշտութիւն չէ, որոնք յարմարւել գիտեն աշխարհի բարոյական բոլոր մթնոլորտներին: Ճշմարտութեան թշնամիներն են նախեւառաջ ոգու թշնամիները, որովհետեւ ճշմարտութիւնը գործում է եւ ազդում միայն ոգու միջոցաւ: Նրա առաջին կարգի թշնամիներից են նաե՛ւ «նիւթապաշտութեան կոյր խլուրդները», նրանք, որ «անցեղ» են, անառաքինի, երկչոտ, տկար:

Ճշմարտութիւնը միայն ստութեան հակաթեզիսը չէ, այլ եւ բարին, սրա կերպարանը, գիտակցութիւնը եւ յօժարութիւնը: Իմ խօսքը բարոյական ճշմարտութեան մասին է: Այդ ճշմարտութեամբ է սնւում ժողովուրդների ոգին: Առանց դրան մարդը մնում է անստեղծագործ, պատեհապաշտ, խղճմտանքը` մեռեալ: Դա խորապէս ապրւած սեփական ճշմարտութիւնն է: Դա է միակ հոգեփոխիչ եւ ազատագրիչ ոյժը, նաե՛ւ` միակ դաշնակիչը, համերաշխիչը հանրային կեանքում: Դա է կերտում մարդու հոգեւոր նկարագիրը, որով միայն արդարացում է գտնում ամէն կարգի ճշմարիտ ղեկավարութիւն, իշխանութիւն:

Հայութեան մէջ, իր ժամանակին, այդ ճշմարտութիւնն ապրեցին Մամիկոնեան սերունդները — եւ հէնց սրանում էր հայրենիքի եւ ազգի համար «սրտի հրճուանքով» ու գիտակցաբար մեռնելու իրենց հերոսութեան գաղտնիքը: Այդ ճշմարտութիւնն է ահա՛, որ այսօր պակասում է մեր մտաւորականութեան մի մասին: Ճշմարտութիւն չէր լինի, եթէ ասէի. «Հայաստանի ապագան կարելի պիտի լինէր ապահով համարել, եթէ մեզ տրուած լինէին այն կարելիութիւնները, որ ունի եւրոպական այս կամ այն պետութիւնը — օրինակ` տեխնիկա, ճարտարարւեստ, նիւթական հարստութիւն, դրական գիտութիւններ, կարգապահութիւն, մաժինօեան գծեր եւ այլն»: Սակայն, մի բարոյական ճշմարտութիւն ասած կլինեմ, եթէ յայտարարեմ. «Հայրենիք ապրեցնելու եւ պաշտպանելու համար, ամէն բանից առաջ, պէտք են նրա համար մեռնել ուխտած մարդիկ, որպիսիք էին Մամիկոնեանները»:

Այդ ճշմարտութեան պակասի պատճառով մեր մտաւորականութեան մի մասը շարունակում է մնալ հոգեբանօրէն ցրւած, եւ առատ տուրք է տալիս մարդկային մանր տկարութիւններին: Այդ տկարութիւններից մէկը, եւ ամենազզւելին, խեղաթիւրելու հակումն է:

Բարոյական մի ճշմարտութեամբ ապրեց ու գործում է ամերիկահայութիւնը: Նա ժամանակին գիտակցեց, որ ով աշխատում է իր նորահաս սերունդի համար, նա աշխատում է իր ազգի ու սրա ապագայի համար: Այդ փրկարար գիտակցութեամբ նա աննախընթաց խանդավառութեամբ ողջունեց Ցեղակրօնութիւնը` մեր ուխտերին յանձնելով իր զաւակները: Եւ ահա՛ մեր շարժման հէնց առաջին տարին, խեղաթիւրելու տկարութեամբ տառապող մէկը խծբծեց. «Հայ ժողովրդի ներկայ կացութեան մէջ ցեղակրօն անունը գիտական չէ»: Ո՞վ կարող է ասել, թէ ի՛նչ իմաստ է դրուած այդ ցնդաբանութեան մէջ: Ի՞նչ է նշանակում «ներկայ կացութեան մէջ գիտական չէ» — մտքի յոպոպութիւն չէ՞ դա: Արդեօ՛ք, գիտութիւնը յարաբերական հասկացողութիւն է` կապւած այս կամ այն կացութեան հետ: Այդ անհեթեթութեան հեղինակը գիտէ, անշուշտ, որ «երկու անգամ երկուսը հաւասար է չորսի» ոչ միայն իր ապրած երկրում, այլեւ Չինաստանում, ամենուրե՛ք: Նա գիտէ այդ, բայց եւ այնպէս, մոլորանք ստեղծելու տկարութիւնը — խեղաբարոյութիւնը նրան մղել է յիմարաբանութեան: Մի ուրիշը` ցեղի եւ Ցեղակրօնութեան դէմ քար նետեց` բանագողութեան դիմելու գնով — գողանալով մի եւրոպացու քառորդ դար առաջ գրած յօդւածը: Ահա՛ թէ մինչեւ ուր է տանում ճշմարտութեան զգացումի պակասը: Եւ զզւելին նրանում է, որ մոլորեցուցիչները ձեր ամբողջ գրւածքից մի բառ, մի նախադասութիւն առնելով, չարամտօրէն նրանից հանում են իրենց ուզած եզրակացութիւնը` ընթերցող հասարակութիւնը մոլորանքի մատնելու համար: Այսպէ՛ս է գործում անցեղահոգ հայ միտքը մեր կեանքում: Խեղաթիւրումի հոգեբանութիւնը արդիւնք է չարութեան եւ իմաստակութեան: Խեղաթիւրողի նպատակը` առարկայական ճշմարտութիւնը ժխտելէն աւելի, ճշմարտութեան քարոզչի գործը դժւարացնելն է: Որ խեղաթիւրումը, ընդհանրապէս, հետեւանք է հոգեւոր քանդւածութեան ու անստեղծագործութեան, այդ պարզ երեւում է նրանից, որ խեղաթիւրողը միայն կտցահարում է, սեւացնում, ժխտում, բայց սեփական ոչինչ է տալիս: Նա ընդունակ չէ ասելու` «այսպէ՛ս պէտք է լինի»: Նա իր հասկացածի եւ չհասկացածի մասին միայն թութակում է` «այդպէս պիտի չլինէր»: Նա կոյր չէ, տեսնում է, որ պետութիւն, եկեղեցի, մանկավարժութիւն, ցեղային առողջագիտութիւն, սպորտ — այդ բոլորն այսօր հետապնդում են մի նոր նպատակ — հասցնել նոր մարդը, որ միշտ էլ աշխարհ է գալիս պատմութեան անկիւնադարձերի ժամանակ: Իրենց ժամանակի համար նոր էին` վերածնութեան մարդը, լուսաւորութեան դարու մարդը, ֆրանսիական յեղափոխութեան մարդը: Իր նոր մարդն է փնտռում նաեւ յետպատերազմեան շրջանի պատմութիւնը: Նա գիտէ այդ, գիտէ ճշմարտութիւնը, սակայն զայն խոստովանելու եւ կիրարկելու արիութիւն չունի: «Հին մարդը, որ անցնում է, երկուացած էր` տեսութեանց մէջ իդէալիստ, իսկ իրական կեանքում նիւթապաշտ. դեմոկրատիզմից եւ այլասիրութիւնից խօսող, բայց եսապաշտ. կրօնը անհատական խղճի գործ համարող, բայց սրբութեան զգացումից զուրկ. հայրենասիրութիւն կեղծող ու վտանգի ժամանակ դասալքող. ազատութիւնից ու ազատականութիւնից ճառող, բայց իշխանութեան տիրանալիս` շնականօրէն բռնաւոր. ընկերավարութիւն դաւանող, բայց իր հացի համար ընկերոջ դիակը կոխոտող: Այսպէս հոգով պառակտւած ու ցեղօրէն անդէմ էր հինը: Նա մեռնում է այսօր եւ իր տեղը տալիս նորին — ցեղօրէն դիմորոշւած, երկուութիւնից, կեղծիքից, ստորութիւնից զերծ, բարոյապէս առողջ ու ամբողջական մարդուն»: Ասացի` այդ նոր մարդու համար է աշխատում մերօրեայ պատմութիւնը:

Կարելի՞ է առանց բարոյական զարհուրանքի պատկերել մեր ժողովրդի օրւայ հոգեվիճակը: «Նոր Օր»-ի խմբագրականը, ողբալով հայ իրականութիւնը, ասում է. «Այսօր հազար կտորի վերածւած ենք, ֆիզիքապէս եւ նիւթապէս սպառած ենք. ոտքին տակի հողը կորսնցուցած ենք ու կը գտնուինք կորսուելու եւ օտարանալու վտանգին առջեւ»: Լա՛ւ է լուսանկարել. հէնց այդ է մեր վիճակը — գերեզմանից միայն մի քայլ ենք հեռու: «Այսօր զոհողութեան ոգին կը պակսի մեզի» — ճիշդ է նոյն թերթի նաե՛ւ այդ հաստատագրումը: Եւրոպացու առողջ ինդիւիդուալիզմը հայ մարդու մէջ վերածւել է զզւելի անձնապաշտութեան: Այդ այդպէս լինելով հանդերձ` վերոյիշեալ թերթը կտցահարում է նրանց, որոնք Տարօնականութիւն են քարոզում, այսինքն` Մամիկոնեաններին յատուկ զոհողութիւն Ազգի եւ Հայրենիքի համար: «Նոր Օր»-ի խմբագրի գրչին է պատկանում նաե՛ւ հետեւեալը` «Մասնաւորապէս հայ երիտասարդին համար ցեղապաշտութեան իդէալը պէտք է ըլլայ սրբազան դաւանանք մը, մոլեռանդ հաւատք մը»: Ի՞նչպէս հաշտեցնել «Նոր Օր»-ի ցեղապաշտութիւնը Տարօնականութեան հանդէպ սնուցած իր չկամութեան հետ: Չէ՞ որ Տարօնականութիւնը այլ բան չէ, եթէ ոչ մեր ցեղի ոգու դրականը, նրա դրական գծերը: Հապա ի՞նչը — եթէ ոչ Տարօնականութիւնը — կուտայ մեզ ժամանակի պահանջած ամբողջական հայ մարդը, որով եւ` հոգեբանօրէն ու նպատակագիտօրէն ամբողջացած հայութիւնը: Երեւի ասուի — Դաշնակցութի՛ւնը: Այո՛, Դաշնակցութի՛ւնը: Մենք այդպէս ենք մտածում եւ հէնց դրա համար էլ գտնում ենք, որ Դաշնակցութեան քաղաքական աշխատանքներին զուգահեռ առաջ պիտի տարւի նաե՛ւ մեր ժողովրդի ոգեվերանորոգումի գործը, այլապէս անհնար է ստեղծագործ ելք գտնել մեզ համար` ներկայ աննախընթացօրէն ծանր կացութիւնից: Դաշնակցութեան նպատակը կուսակցութիւն մնալ ու կազմակերպութիւն պահելը չէ, այլ ազգ դառնալը, իսկ ազգն ստեղծւում է ազգային ոգու ստեղծումով — մի բան, որ հնարաւոր է միայն եւ միմիայն Մամիկոնեան ոգու արծարծումով:

Մի ժողովուրդ, որն անօրինակ աղէտից յետոյ իսկ խորապէս չի ցնցւում եւ չէ մղւում վերաքննելու ամէն բանից առաջ իր բարոյականը` կենսաբանօրէն բարոյազուրկ ժողովուրդ է:

Աշխարհահռչակ Կրապոտկինը` Փարիզի կոմունարների ձախողանքից յետոյ, պիտի քաշւէր մենութեան մէջ մշակելու նոր բարոյականութիւն` գալիք յեղափոխական պայքարների համար:

Դանիացի ժողովուրդը իր անցեալ դարու 70-ական թւականներին կրած ազգային մեծ աղէտէն յետոյ, պիտի ծնունդ տար վերանորոգչական մի յորդ շարժումի, մկրտելով այն իր աստւածաշունչ որդիներէն Գրունդվիգի անունով — Գրունդվիգեանի՛զմ, որին յաջողեց նախ հաշտեցնել մտաւորականութիւնն ու պարզ ժողովուրդը, որով եւ` մարդկայնութեան բարձր սկզբունքն ու ազգային ոգին, մարդկային հոգեւորն ու ազգայինը, որոնց միջեւ դարերով բացւած կը մնար մի մեծ վիհ: Այդ շարժման շնորհիւ դանիական մտաւորականութիւնը խորացաւ իր հոգեւոր ու ազգային էութեան մէջ, դիմեց պատմութեան դաստիարակչական ազդեցութեան, կռեց իր նոր աշխարհայեցողութիւնը, եւ վերանորոգւելով` վերանորոգեց, ոգեփոխեց իր ժողովուրդը, որի բարգաւաճութեան այսօր նախանձում են աշխարհի մեծ ու փոքր ազգերը:

Գրունդվիգի ստեղծագործ գաղափարաբանութիւնը հող գտաւ եւրոպական բոլոր երկրներում: Գրունդվիգեանիզմը վերաստեղծեց հիւսիսային բոլոր ժողովուրդները: Սրա շնորհիւ երբեմնի խոպան Ֆինլանդիան դարձաւ «ճերմակ շուշանների երկիր»: Նրա քարոզչութեան գործին Գերմանիոյ մէջ այսօր լծւած են պրոֆ. Ռայնը եւ ուրիշներ:

«Ռուսիոյ թշնամիները,- ասում է մի ռուս գրող,- կոչւած են կարծէք, հոգեւորապէս արթնացնելու մեզ»:

Չասե՞մ — ամօ՛թ մեզ, եւ վա՛յ մեր ժողովրդին, որ թուրքն իսկ չյաջողեց ցեղօրէն արթնացնել հայ մտաւորականութիւնը` իր ամբողջութեան մէջ:

* * *

Եթէ Մամիկոնեաններից մեզ մնացած լինէր միայն Վարդան Զօրավարի ճառը` ուղղւած հայ բանակին, Աւարայրի ճակատամարտից առաջ, ես դարձեալ կը մնայի տարօնական ոգու երկրպագուն, պաշտողը: Մէկուկէս հազարամեակ առաջ հայ զինւորը տւած է հայրենապաշտութեան ու անձնւիրութեան գերագոյն չափը, որով ե՛ւ մի անգամ ընդմիշտ լուծած է յաղթանակելու գաղտնիքը — «սրտի հրճուանքով ընդունենք մահը»:

Ասպե՛տ էր Մամիկոնեանը, քանզի ճշմարիտ հերոս էր — «մեր խիզախ քաջութեան վատութիւն չխառնենք»:

Ցեղօրէն ինքնաճանաչ` հպարտ մտածումի մարդ էր նա — «աւելի շատ յաղթական եղած ենք, քան թէ պարտւած»:

Խորապէս իմաստուն էր նա — «երկիւղը թերահաւատութեան նշան է»: Եւ ազնւօրէն փառասէր — «ո՛վ արիաբար առաջ անցնէր, ազգէն քաջ անուն կը ժառանգէր», ասում է Հայոց Սպարապետը: Զինւոր եմ, եւ ծանօթ ազգերի վարած պատերազմների պատմութեան: Ոչ թէ հինգերորդ դարում, այլեւ մեր ժամանակներում շատ քիչ ազգերի մէջ զինւորութիւնը յաջողած է մշակել այն բարձր բարոյականը, որով ապրեցին ու գործեցին մեր Մամիկոնեանները — մի հերոսական, որին դժուար թէ դարերը կարողանան նոր բան աւելացնել:

Ի՞նչ. հերոսականութեան, հայրենապաշտութեան, ցեղային հպարտանքի, մարտական խանդի, ասպետականութեան — ի մի բան` Մամիկոնեանի բարոյականի կարիք չէ՞ զգում օրւայ հայութիւնը:

Այլեւս «արիաբար առաջ անցնող»-ներ պէտք չե՞ն:

Հապա վտանգւած Հայաստա՞նը: Զարմանալի՞ է, որ հայ զինւորը վտանգի այս օրերին Մամիկոնեանների ոգուց ու բարոյականից — Տարօնականութիւնից է խօսում: Այդ ո՞ր օրւանից հերոսականութեան ու հերոսապաշտութեան քարոզչութիւնը մեր կուսակցութեան մէջ վտանգաւոր հերետիկոսութիւն համարւեց: «Նոր Օր»-ի խմբագիրը շա՜տ վատ է ներկայացնում Դաշնակցութիւնը, որի համար էականը եղել է եւ պիտի մնայ` ամէն բանից առաջ հայ հայրենիքի համար քաջաբար կռւողներ եւ մեռնողներ հասցնելը: Իսկ դա հնարաւոր է միայն եւ միայն այն ոգու միջոցաւ, որի քարոզչութեան լծւած ենք մենք:

Միեւնոյն թերթի կողմից Տարօնականութիւնը համարւում է «խարխափումներ»-ի արդիւնք: Խարխափո՞ւմ — դա յատուկ է քաղաքական սիրողներին եւ ոչ թէ զինւորին, որ գիտէ իր գործը` խաղաղութեան մէջ ուխտւածութիւն քարոզել, իսկ վտանգի ժամանակ «քաջաբար կռւել»: Դա յատուկ է նրանց միայն, որոնք շարունակում են աղմկել դեմոկրատիայի, լիբերալիզմի, անհատապաշտութեան եւ նման չհասկացւած եւ մասնաւորապէս, սխալ հասկացւած փոխառիկ յիմարութիւնների մասին — բաներ, որ չգիտենք, թէ այս օրերին ինչ առնչութիւն ունեն մեր տարագիր ժողովրդի ճակատագրի հետ:

Մի վայրկեան ճշդենք հայ ճակատագիրը շօշափող խնդիրների կարեւորութեան չափը: Ո՞րն է, աւելի ճիշդ` ո՞րը պիտի համարել խնդիրների խնդիրը օրւայ հայութեան համար.

— Հայութեան ու հայ հայրենիքի ինքնապաշտպանութիւնը:

Ի՞նչն է եղած դարերով այդ ինքնապաշտպանութեան մշտայաղթ զէնքը.

— Մամիկոնեանների ուխտւածութիւնը, բարոյականը, ոգին:

Իսկ ի՞նչն է եղած եւ պիտի լինի Դաշնակցութեան դերը:

— Իր ժողովրդի համար ապահովել այդ զէնքը, որ անւանում ենք Տարօնականութիւն:

«Մօտաւորապէս երեք քառորդ դար տեւեց մեր ժողովրդի ազատագրական պայքարը: Յաջողեցա՞նք մեր նպատակին մէջ», հարցնում է «Նոր Օր»-ը, առանց պատասխանելու իր դրած հարցին: Ահա՛ թէ ո՞ւր է խարխափումը: Այո՛, խարխափում կայ. խարխափում են նրանք, որոնք Թուրքիոյ քաղաքական բարեկամութիւնն են երազում, կանխաւ հայուն հոգեւոր զինաթափութիւն քարոզելով, հեռացնելով մեր ժողովրդի ուշադրութիւնը իր ինքնապաշտպանութեան խնդրէն, որոնք` չխրատւած երէկւայ մեր պատմութենէն, իրենց մանր անձնականութիւնը բաւարարելու նպատակով չեն քաշւում մոլորանք ստեղծել անգամ հայ հայրենիքի համար «քաջաբար կռւողներ»-ի շուրջը:

Զինւորը — այդ էլ լաւ հասկանանք, — չէ խարխափում երբե՛ք. նա կամ քաջաբար կռւում է, կամ էլ դասալքում: Զինւորի համար ճշմարիտ է միայն այն դաւանանքը, որը նրան բարոյական ոյժ եւ արիութիւն է տալիս կռւելու եւ կարիքի դէպքում մեռնելու հայրենի երկրի համար:

Զինւոր մարդ եմ. իմ անցեալի ու վաղւայ անելիքի չափ պարզ, յստակ եւ որոշ է իմ այսօրւայ դաւանանքը — մի դաւանա՛նք, որի խարիսխը ձգւած կը մնայ մեր ցեղի ոգու մէջ. դաւանանք, որն իր մէջ կրում է իր հոգեւոր, պատմական եւ իմաստասիրական արդարացումը:

Ա՛յս է եղել, է ու կը մնայ Դաշնակցականի իմ դաւանանքը:

Սրանից տարբեր պիտի չլինի ընդհանրապէս Դաշնակցականի դաւանանքը:

«Պատմական Հայաստանի մէջ Տարօնը անկասկած իր տեղն ունի ուրիշ շրջաններու կարգին»,- ասում է «Նոր Օր»-ը, թոյլ տալով սխալներէն ու մեղանչումներէն ամենաաններելին:

«Ուրիշ շրջաններու կարգին» դասել Տարօնը, ասել է` ծանօթ չլինել Հայոց պատմութեան:

Իր միեւնոյն խմբագրականի մէջ աւելացնում է նա. «Տարակոյսէ վեր է, որ Պատմական Հայաստանի որոշ վայրերը իրենց փառքով եւ ոգիով մեզի կը պարտադրեն բացառիկ յարգանք եւ պաշտամունք»: Ճիշդն այդ է, եւ դա ժխտումն է իր առաջին ասածների: Այո՛, հէնց Հայաստանի այդ «որոշ վայրեր»-էն մէկի — Տարօնի` յաւիտենապէս «բացառիկ յարգանք ու պաշտամունք» պարտադրող «փառքն եւ ոգին» է մեր քարոզած Տարօնականութիւնը: Պարզ չէ՞, որ եթէ այդ բացառիկ յարգանք ու պաշտամունք պարտադրող ոգիէն զրկենք մեզ` մեր մէջ ոչինչ կը մնայ դաշնակցականութիւնից: Դատարկ անօթի վերածած չե՞նք լինի Հայաստանի ոգին, եթէ նրանից դուրս թողնենք այդ ոգին: Խմբագիրը չի ուզում, որ հայն իր գոյութիւնը կապի անցեալի յիշատակներին եւ թելադրում է, որ նա իր «գոյութիւնը հաշտեցնի ներկայի պայմաններուն»: Բայց եւ այնպէս, խօսում է «Հայաստանի ոգու» մասին, առանց անդրադառնալու, որ ոգին սնւում է անցեալի հիւթերով միայն, որ ոգի ասել է` առաւելապէս անցեալ, որ դա գրեթէ ամբողջապէս անցեալ սերունդների ապրումների, ոգորումների, ողբերգութեանց, յաղթանակների, դիզած բարոյական հարստութեան, ոյժի, պաշտամունքի եւ զոհողութեանց արդիւնքն է:

Ոգին է կռում ազգերի ճակատագիրը: Փոխւեց մէկը` փոխւում է եւ միւսը:

«Մի՛ մարէք ոգին»,- ասւած է երկու հազարամեակներ առաջ ոգու մի հսկայի կողմից, որի առջեւ պիտի ծունկ ծռէր անգամ աշխարհակալ Հռոմը: Ուր մարած է ոգին` այնտեղ մեռեալ է կեանքը: Ոգի հասկացողութիւնը — կուլտուրական հասկացողութիւն է:

Արժէքներ, սրբութիւններ, մարդկայնութիւն, գաղափարներ, իդէալներ, հոգեկան ոյժ, լեզու, արուեստներ, իմաստութիւն, իմաստասիրութիւն, առաջնորդութիւն, հերոսական, փառք — ոգին է այդ բոլորի ստեղծիչը:

Այլ բան չէ մարդկային բովանդակ պատմութիւնը, եթէ ոչ` ոգու զարգացման առաջընթաց եւ արդիւնք, միաժամանակ:

Էականը մի ժողովրդի համար իր վարած այս կամ այն քաղաքականութիւնը չէ, այլ այն ոգին, որով ղեկավարւում է նա, ժողովուրդը: Քաղաքականութիւնը գրեթէ միշտ էլ լինում է միայն այնքան արդիւնաւոր, որքան զօրեղ եւ ակտիւ է զայն վարողի ոգին:

Ոգին է մի ժողովրդի ոյժերի մեծագոյն բազմապատկիչը:

Կամք, ստեղծագործութիւն, արիութիւն մի՛ փնտռէք ոգեսպառ եղած ժողովրդի մէջ:

Չարիք է տկարոգի մարդու ղեկավարութիւնը, անէծք` նրա իշխանութիւնը:

Ոգին է վարում, ստեղծագործում, յաղթանակում, «մահւամբ մահը կոխում», մարտիրոսութեան մղում, առաքինացնում, անմահութիւնը նւաճում:

Ոգեզուրկ ժողովրդի հերոսները, լուսակիրներն ու սուրբերը մնում են իբրեւ մեռեալ իրականութիւն: Նրանց յիշատա՞կը — դա իրենց ոգին է, որ փոխանցւում է սերունդէ սերունդ, եւ հէնց այդ ապրող ու ստեղծագործող ոգու կեանքի մէջ է իրական անմահութիւնը:

Վարդանների անմահութիւնը — դա հայրենապաշտութեամբ, քաջութեամբ եւ ցեղային բարոյականով զօրաւոր հայ սերունդներն են:

Հայրենիքն է ոգու ամենասրբազան թանձրացեալ ստեղծագործութիւնը:

Դեռ չէ տեսնւած, որ ոգեսպառ մի ժողովուրդ տեւապէս հայրենիքի տէր մնայ: Սովորեցրէք հայ մարդուն Մամիկոնեանների անսահման նւիրումով ծառայել հայրենիքին եւ մեռնել նրա համար, եւ դուք կ’ապահովէք նրա հայրենիքի գոյութիւնն ու անկախութիւնը: Թշնամին — անգամ ամենէն նախնականը — գիտէ, թէ ինչո՛ւ նաեւ պէտք է հարւածել իր ախոյեանի ոգիին: Եւ ինչե՞ր, այսօր ինչե՞ր չեն անում թշնամի համարւած ժողովրդի ոգին տկարացնելու համար:

Հայ ոգու կրողներն էին Մամիկոնեանները: Հայաստանի բազմապիսի թշնամիներ փորձով գիտէին այդ, եւ հէնց այդ էր պատճառը, որ նրանց կողմից այնքա՛ն հետեւողականութեամբ եւ բարբարոսութեամբ հետապնդւեց հրաշունչ Վարդաններ, Մուշեղներ եւ Վահաններ ծնող ազգատոհմի անճիտումը:

Ոգին է վարել Պլուտարքոսի, քրիստոնէութեան, հայրենիքների, գիտութեան, յեղափոխութեանց բոլոր հերոսներին ու մարտիրոսներին:

Ոգեզուրկ ժողովրդին վարում են դիպուածները: Երբ մի ժողովուրդ վերելքի ու յաղթանակների փոխարէն անվերջ խօսում է վտանգի մասին հասկացէք, որ նա ոգեթափ է եղած:

Նմանի վարած ամենաիրատես եւ չափաւոր քաղաքականութիւնն իսկ բանի պիտի չծառայի: Ոգու պակասի արդիւնք է մեր ժողովրդի օրւայ հոգեւոր անշարժութիւնը, նրա քաղաքական յոռետեսութիւնը, նրա կեանքի գռեհկութիւնը, անհամերաշխութիւնը:

«Թուրքիա եւ Յունաստան բարեկամութեան դաշինք մը ստորագրեցին, — այն Յունաստանը, որը «Մեղալի Իտէայի»-ն համար, միլիոնէ աւելի զոհ տուաւ». ասում է «Նոր Օր»-ը եւ այդ քաղաքականութիւնը համարում է «իրատես»: Քաղաքական ինչպիսի՛պարզամտութիւն: Յոյնը հրաժարւեց Մեծ Յունաստանի գաղափարէն ոչ թէ նրա համար, որ իմաստուն ու շահաւէտ համարեց իր արդի քաղաքականութիւնը, այլ որովհետեւ, նրա ոգու ոյժերը ընդունակ էին պաշտպանելու միայն եւ միայն իր հայրենիքի օրւայ նեղ սահմանները, եւ ո՛չ աւելին:

Մամիկոնեանները — որոնց բարոյականը այնքա՜ն պահանջկոտ էր մարտնչող հայ անհատի հանդէպ, որոնց համար աշխարհը շուկա չէր, այլ քաջագործութիւնների ասպարէզ, որոնք գիտէին կեանքին արժէք չտալ գիտցան համադրել քրիստոնէութիւնն ու ազգութիւնը: Սրանով պէտք է բացատրել սրբազանի այն խոր զգացումը, որ դարերով իրենց անգերազանցելի հերոսութեան մայրը հանդիսացաւ: «Առանց Վարդանի եւ Մամիկոնեանց` կարելի չէր երբեք, որ Հայաստան փրկուի»,- ասում է Հայոց պատմութիւնը` մի ճշմարտութիւն, որ ամենայն վճռականութեամբ կարելի է կրկնել եւ ա՛յսօր:

«Ղեկավարելու արժանի լինելու համար պէտք է միշտ էլ արժանի լինել, որ հետեւեն քեզ»: Եւ մարդը — անհատ թէ հաւաքականութիւն — նւիրումով ու տեւապէս հետեւում է միայն զօրաւոր ոգու տէր ղեկավարներին:

Այդպիսին էին Մամիկոնեանները — հետեւե՛նք նրանց, քանզի չկայ ցեղային աւելի մեծ առաքինութիւն, քան ընթանալ ցեղի հոգեւոր առաջնորդների ճամբով, եւ քաջաբար մեռնել «ի վերայ աշխարհիս մեր եւ ի վերայ ազգիս մեր» — ահա՛ թէ ի՛նչ ենք հասկանում Տարօնականութիւն ասելով:

«Տարօնի Արծիւ», Սոֆիա,

1938թ. , թիւ 5-6