ԵՌԱԳՈՅՆԸ ԿԱՐՄԻՐ ԼԱԹԻ ԴԷՄ

Սիւնիքը կը շարունակէր իր հիասքանչ եւ ծանր գոյամարտը եւ այդ ո՛չ թէ մեր ցեղի մի հատուածի գոյութիւնը փրկելու կամ Հայաստանի անարժան մասը մտնելու համար — կրկնակ նպատակ, որ իրագործուած էր արդէն — այլ յանուն հայ մտաւորականութեան, որը բոլշեւիկեան գազանից մազապուրծ եւ հալածական` ապաստան էր գտել մեր լեռնաշխարհում:

Կարմիր բանակը, գտնելով Հայաստանն առանց մտաւոր հայութեան, եկել ու բանակել էր Սիւնիքի պատերի տակ:

Որսը փախցրած շան նման, ցաւեցած ու կատաղած, նա կանգ էր առել Սիւնիքի սահմանների վրայ` դունչը դէպ մեր դիրքերը դարձրած: Միայն նապաստակ որսալու սովոր թշնամին, անցեալի արնոտ փորձերից խրատուած, գիտէր, որ Արաքսի սիւնիքեան ափում հայ մտաւորականութիւնը որսալու համար պէտք էր նախ սպանել առիւծը, որ կ’ապրէ սիւնեցու մէջ: Նա գիտէր, նա զգում էր այդ, եւ անոյժ ցասմամբ ու անվերջ, նա հաջեցնում էր իր շները` իր բանակը Սիւնիքի վրայ: Այսքա՛նը միայն: Սովորական չէր փախցրած որսը: Ձախողած էր մտաւոր հայութեան որսը թրքօ-բոլշեւիկեան հրամանատարութեան համար, մեր ժողովրդի ընտիր տարրերի զանգուածային որսը, որի յաջողութեան դէպքում պիտի գլխատուէր հայութիւնը:

* * *

Վաղուց էր կայացուած հայ մտաւորականութեան մահուան դատավճիռը: Պիտի մեռնի՛ մտաւո՛ր հայութիւնը` վճռել էին ընկերներ Էնվէրն ու Զինովիեւը, երբ կ’ողջագուրուէին թաթար մայրաքաղաքում: Արեւելեան համայնավարների անդրանիկ համագումարից մի քանի օր անց, խորհրդային թերթերից «Կարմիր Առաջապահ» ը կը հրապարակէր հրէշների կողմից արուած հայ մտաւորականութեան դատավճիռը` «Դաշնակցութիւնը պիտի ոչնչացուի գլխովին»:

— Պիտի ապրի՛ հայ մտաւորականութիւնը, որ ապրի եւ հայ ժողովուրդը,- իր հերթին վճռել էր Սիւնիքը, եւ իր արծիւների հզօր թեւերի պաշտպանութեան տակ առել Արարատեան բազմահազար տարագրութիւնը:

— Մեզ յանձնէ՛ք հայ մտաւորականութիւնը, վայր դրէ՛ք ձեր զէնքերը եւ այսպէսով փրկէ՛ք ձեր գիւղերը, որոնք սրի եւ հրի պիտի մատնուին, եթէ չյարգուեց մեր վերջնագիրը:

— Ե՛Կ ԵՒ Ա՛Ռ,- կը պատասխանէր լեռնահայ գիւղացին, եւ կը շարունակէր սեւ ամպի պէս լեռներից կախուած մնալ ռուս, թուրք, թաթար զօրամասերի գլխին:

Թշնամին կը սպառնար Երասխի ափերի վրայ բեմադրել Շահ Աբբասի օրերը: Նա կաշուից դուրս կու գար հայրենի ջրերի մէջ խեղդելու հայ ժողովրդի ուղեղն ու սիրտը , բայց կը դժուարանար ասել իր բանակին. «Կա՛լ նորան»: Ապա, բոց ու կրակ արձակող վերջնագրերին կը յաջորդէին պատուիրակութիւնները, բանբերները, թռուցիկները` միշտ էլ յոխորտ ու սաստալի:

Թշնամին կը սպառնար, գրպանին մէջ սեղմելով բռունցքը:

Թուրքն ու թաթարը կը հաջէին իմ վաշտերի վրայ — այսքա՛նը միայն:

— Երկնքից չէ՛ շանթը,- թշնամու բոլոր յայտարարութիւններին կը պատասխանէր Սիւնիքը, եւ կը շարունակէր վարել հայ մտաւորականութեան փրկութեան գերագոյն գործը:

* * *

Այսպէս, Սիւնիքի սահմանների վրայ դէմ յանդիման ցցուած կը մնային մահուան բազուկը` զինուած խորհրդային տապարով, եւ պողպատէ թեւը արծիւ Սիւնիքի:

Դիւցազնական երկիրը շեշտ կը նայէր թշնամու աչքերի մէջ, նրան սանձուած պահելով իր պատերի տակ, որպէսզի կարմիր մահուան ճիրաններից մազապուրծ հազարները անխռով եւ անկորուստ անցնէին դէպի ապահով հորիզոններ:

Եւ անցաւ, ու փրկուեց արարատեան մտաւորականութիւնը, ուսանողութիւնը, սպայութիւնը:

Եւ այդ ա՛յն ժամանակ, երբ Սով-արքան կ’իշխէր Լեռնահայաստանում, երբ ժողովրդի խոշոր մասի սնունդը կը կազմէր իր դաշտերի բանջարեղէնը միայն, երբ դիրքապահ վաշտերիս կը պակսէր չոր հացն անգամ, երբ մեր պահեստներից մէկում կը ստացուէր հրանօթ փոխադրելու ուղարկուած գիւղացու դիակը` ողբերգական զոհը աստուածային պարտաճանաչութեան:

Եւ այդ` այդպէս աշխարհից կտրուած մի երկրամասում, ուր կռուողներին կը պակասէր ռազմամթերքը, կենդանի կապը արտաքին աշխարհի հետ, յոյսը` դրսի օգնութեան — այն ամէնը, որի չգոյութեան դէպքում արդիական բանակները ժամեր դիմադրելու փոխարէն թշնամու անարգանքին են յանձնում իրենց դրօշակները: Այս դժնդակ կացութեան մէջ, երբ տեղի են տալիս կառավարութիւններն ու բանակները, սիւնեցին չլքեց իր վահանը եւ դրա շնորհիւ այսօր կ’ապրի արարատեան մտաւորականութիւնը:

Ոչի՛նչ ունէր Սիւնիքը, գրեթէ ոչի՛նչ, կռիւ վարելու համար, բայց կար ստեղծուած վիճակի լրջութեան, ինչպէս եւ իրեն ընկած դերի բովանդակ գիտակցութիւնը, կար ներցեղային բարոյականը ` զէնքերի զէ՛նքը հրաշագործ:

Իմ վաշտերը չլքեցին իրենց վահանը, որովհետեւ մարդկային տկարութեան փոխարէն նրանց կը վարէր ցեղի հրաշագործ ոգին: Նրանք խորապէս կը գիտակցէին, թէ Հայաստանն առանց իր աշխարհագրական ողնաշարին, ինչպիսին է Սիւնեաց աշխարհը, իսկ հայ ժողովուրդն առանց իր մտաւորականութեան “ չեն կարող գոյութիւն ունենալ : Իմ զինուորը յստակօրէն կը գիտակցէր, թէ հաշտուել Սիւնիք ապաստանած տարագրութեան կորուստի հետ` կը նշանակէր հաշտուել հայ ժողովրդի չգոյութեան հետ: Դրա համար էլ, նա, որպէս համակ պարտաճանաչութիւն, մնաց պատնէշի վրայ, երբ կը վճռուէր հայ մտաւորականութեան լինել-չլինելու խնդիրը:

Այդ գիտակցութիւնից ահա՛ կը բղխէր նրա հրաշագործ պարտաճանաչութիւնը, որի առջեւ անզօր գտնուեցին թուրք, թաթար եւ կարմիր հորդաները:

Գարեգին Նժդեհ